نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر در ارتقای سرمایه اجتماعی مطالعه موردی : مسجد جامع ولی عصر شهر تهران
محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری
احسان قربانی
1
(دانشگاه ازاد اسلامی واحد اراک)
محمود تیموری
2
( دانشکده معماری و شهرسازی – دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک)
کلید واژه: سرمایه اجتماعی, ساختار کالبدی, مساجد معاصر, مسجد جامع ولی‌عصر تهران ,
چکیده مقاله :
سرمایه‌ی اجتماعی در بطن روابط اجتماعی شکل می‌یابد و ساخته می‌شود ، نهاد ِ مقدس مسجد نقش مؤثری را در انسجام و همبستگی بین افراد بازی می‌کند که در شکل‌گیری تعهد و تعاون بین افراد حاضر در مسجد اثرگذار است. مقاله‌ی حاضر باهدف شناسایی اثرگذاری شاخص‌های ارتقای سرمایه اجتماعی بر ساختار کالبدی مساجد معاصر مطالعه موردی : مسجد ولی‌عصر در دستور کار قرارگرفته است. این پژوهش ازلحاظ هدف کاربردی و روش آن، توصیفی-تحلیلی است. در این فرایند، متناسب با داده‌های موردنیاز پژوهش، از روش کتابخانه‌ای و منابع مرجع استفاده شد. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه عمومی از بین 375 نفر مورد پرسش قرار گرفت و پرسشنامه تخصصی و طیف لیکرت پنج گزینه‌ای(خیلی کم تا خیلی زیاد) بود. دسته اول شامل متخصصان و مدیران شهری است که به تعداد 50 نفر به‌صورت تصادفی ساده انتخاب‌شده‌اند. نتایج به‌دست‌آمده از تکنیک دیمتل شاخص‌های مانند حس تعلق به مسجد،(15.17) تعهد به سازمان‌های داوطلبانه،(14.94) مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها،(14.58)، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد،(14.58) ، در جایگاه‌های اول تا سوم واقع‌شده‌اند و عامل‌هایی که مثبت هستند بیانگر میزان اثرگذاری آن‌ها است. دراین‌بین، شاخص‌هایی مانند تصور از ارزش‌های مشترک ،دسترسی مناسب به امکانات و تسهیلات مسجد، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، حس تعلق به مسجد، وجود مکان فراغت در مسجد، مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها در جایگاه‌های نخست واقع‌شده‌اند.
Social capital is formed and built in the heart of social relations, the sacred institution of the mosque plays an effective role in cohesion and solidarity between people, which is effective in the formation of commitment and cooperation between the people present in the mosque. The present article aims to identify the effect of indicators of social capital promotion on the physical structure of contemporary mosques. Case study: Vali-Asr Mosque is on the agenda. This research is descriptive-analytical in terms of applied purpose and method. In this process, in accordance with the data required for the research, the library method and reference sources were used. The data collection tool was a general questionnaire among 375 people and the specialized questionnaire and Likert scale had five options. The first category includes specialists and city managers who are randomly selected by 50 people. The results obtained from the Demtel technique, such as the sense of belonging to the mosque, (15.17) commitment to voluntary organizations, (14.94) participation in religious affairs and celebrations, (14.58), the presence of collective spaces in the mosque, (14.58), are in the first to third places. And the factors that are positive indicate how effective they are. Among these, indicators such as the perception of common values, proper access to mosque facilities and facilities, the existence of collective spaces in the mosque, a sense of belonging to the mosque, the existence of leisure in the mosque, participation in religious affairs and celebrations are in the first place.
1) پوراحمد، احمد، وفایی، ابوذر،(1393)،«مقایسه ی تطبیقی ساختار شهر اسلامی با شهر غربی(با تأکید بر نظریه ی شهر ماکس وبر)»،فصلنامه مطالعات شهر ایرانی – اسلامی ،دوره – شماره 18 ، صص 12-5.
2) حمژه نژاد، مهدی، عربی، مائده،(1393)،«بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر؛ مطالعه موردی: طرح مسجد چهارراه ولی عصر تهران»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره - شماره 15 ، صص 61-42.
3) حاجی ابراهیمی زرگر، اکبر،(1386)، راهنمای معماری مسجد،انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی، دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران،صص 222-207.
4) حق پرست، فرزین، قلیزاده، فرزانه،(1396)،«بررسی تطبیقی رفتار حرارتی پوسته خارجی مساجد سنتی و معاصر در شهر تبریز» ، دو فصلنامه فرهنگ ِ معماری و شهرسازی اسلامی ، دوره 3 ، شماره 2 ، صص 20-1.
5) خدایی، زهرا، تقوایی، علی اکبر،(1390)،«شخصیت شناسی شهر اسلامی ؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»،فصلنامه مطالعات شهر ایرانی – اسلامی ،دوره 2 ، شماره 5،صص 113-103.
6) شاهرودی کلور، مرضیه، تقی پور، ملیحه، گریست، فائزه،(1399)،« سنجش تطبیقی مولفه های حس مکان در عناصر کالبدی مساجد سنتی و معاصر شیراز مورد پژوهی مسجد حاج علی ، مسجد مشیرالملک ،مسجد الرجا و مسجد دانشگاه»،فصلنامه اندیشه ی معماری ، نشریه ی علمی ، دوره 4 ، شماره هشت، پاییز و زمستان،صص 54-40.
7) شیانی، ملیحه، احمدپور، خسرو،(1396)،«رابطه بین سرمایه ی اجتماعی و هویت اجتماعی شهروندان رشت»،فصلنامه ی علمی پژوهشی رفاه اجتماعی ، دوره 17، پاییز، شماره 66 ، صص 289-255.
8) متولی صدرالدین، شیخ اعظمی ، علی ،(1392)،«سیر تحول فضاهای شهری سنتی در شهرهای ایرانی – اسلامی؛قبل از مدرنیسم تا پست مدرن»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی – اسلامی، دوره – شماره 14 ،صص 62-51.
9) مهدوی نژاد، محمدجواد مشایخی، محمد و بهرامی، منیره،(۱۳۹۳)، «الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر» ، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، دوره 2، شماره 4 ،صص 15-1.
10) مشهدی زاده دهاقانی، ناصر،(1392)،تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری در ایران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران،
11) محمدی ری شهری، محمد (۱۳۸۶):فرهنگنامه مسجد، ترجمه مرتضی خوش نسب، قم، انتشارات دار الحدیث.
12) مهدوی نژاد، محمدجواد، مشایخی، محمد،(1389)،«بایسته های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی – اجتماعی»،فصلنامه آرمانشهر،دوره 2،شماره 5،صص 78-66.
13) موسوی مقدم، سید محمد، محمدی ، مروت،(1395)،«بررسی نقش مسجد در افزایش سرمایه ی اجتماعی براساس نماگرهای اصلی آن در قرآن و حدیث»، فصلنامه مدیریت سرمایه اجتماعی ، دوره 3 ، شماره 1 ، صص 162-139
14) Rudolfs ,Cimdins, Skinkis ,Peteris, Usca, Maija, 2015, QUALITIES AND INDICATORS FOR SOCIAL CAPITAL ASSESSMENT, International Conference “ECONOMIC SCIENCE FOR RURAL DEVELOPMENT, 38.
15) Cetin, Dilek, 2010, Formal and informal social capital as determinants of European entrepreneurship and their role in explaining entrepreneurship among women and immigrants, Institute for Prospective Technological Studies (IPTS), Joint Research Centre (JRC), European Commission, Seville, Spain.
16) Nikkhah, Hedayat, 2014, the Study of Social Capital and Its Impact on Social Participation: Bandar Abbas, Iran, Mediterranean Journal of Social Sciences, 5(23).
17) Labun, Alona, Wittek ,Rafael, (2014),»Structural Holes«, Network Data Collected via Web (book), published by Springer, 05 October 2014
18) Maness, Michael, (2017), »A Theory of Strong Ties, Weak Ties, and Activity Behavior: Leisure Activity Variety and Frequency«, January Transportation Research Record Journal of the Transportation Research Board, 2665(1):pp 30-39
19) Machalek, Richard W. Martin, Michael, (2015), »Sociobiology and Sociology: A New Synthesis«, International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (Second Edition), December 2015,pp 10-20
20) Qi, Xiaoying, (2018), »Social Capital, The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Social Theory«, Publisher: London: Wiley Blackwell, Pp. 2125-2127
21) Burt ,Ronald S., Hogarth, Robin M, Michaud, Claude, (2000), »the social capital of French and American managers«, Organization Science, Vol. 11, No. 2.
22) Mcgrath,R,Sparks, JrW.L, (2005), »The Importance of Building Social Capital«, Quality Progress,pp : 38-2
23) Schuller,T,Theisens,H,(2010),»Networks and Communities of Knowledge«, International Encyclopedia of Education (Third Edition), December 2010
24) Ring, J.K., Peredo, A.M. and Chrisman, J.J. (2010) ‘Business networks and economic development in rural communities in the United States’, Entrepreneurship Theory and Practice, Vol. 34, No. 1, pp.171–195.
25) Heidari, H., & Rostami, F. (2012). Survey of relationship between social capital and
organization entrepreneurship (Case study: Agricultural organization of Sonqhur
County). Annals of Biological Research, 3(7), 3192-3199.
26) Suzuki, E., Takao, S., Subramanian, SV., Kumatsu, H., Doi, H., & ،Kawachi, I. (2010). Does low work place social capital have detrimental effect on worker’s health? Social science and Medicine,vol.9, 70, 1367-1372.
27) Cetin, Dilek, 2016, Formal and Informal Social Capital as Determinants of Male and Female Entrepreneurship in Europe, Journal of The Faculty of Economics and Administrative Sciences, 6(1(.
نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر در ارتقای سرمایه اجتماعی
(مطالعه موردی: مسجد جامع ولی‌عصر شهر تهران)
احسان قربانی - دانش آموخته کارشناسی ارشد معماری، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، مرکزی، ایران.
محمود تیموری1- عضو هیئت علمی دانشکده معماری و شهرسازی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، مرکزی، ایران
تاريخ دريافت: 15/05/1399 | تاريخ پذیرش: 22/12/1399 |
چکیده
سرمایه اجتماعی در بطن روابط اجتماعی شکل می‌یابد و ساخته می‌شود، نهاد ِ مقدس مسجد نقش مؤثری را در انسجام و همبستگی بین افراد بازی می‌کند که در شکل‌گیری تعهد و تعاون بین افراد حاضر در مسجد اثرگذار است. مقاله حاضر باهدف شناسایی اثرگذاری شاخص‌های ارتقای سرمایه اجتماعی بر ساختار کالبدی مساجد معاصر مطالعه موردی: مسجد ولی‌عصر در دستور کار قرارگرفته است. این پژوهش ازلحاظ هدف کاربردی و روش آن، توصیفی-تحلیلی است. در این فرایند، متناسب با داده‌های موردنیاز پژوهش، از روش کتابخانه‌ای و منابع مرجع استفاده شد. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه عمومی از بین 383 نفر، 374 نفر جهت پر کردن پرسشنامه همکاری کردند. در بخش تخصصی، متخصصان و اساتید دانشگاهی است که به تعداد 20 نفر به‌صورت هدفمندانه مورد پرسش قرار گرفت. نتایج به‌دست‌آمده از تکنیک دیمتل شاخص‌های مانند حس تعلق به مسجد، (15.17) تعهد به سازمان‌های داوطلبانه، (14.94) مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها، (14.58)، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، (14.58)، در جایگاه‌های اول تا سوم واقع‌شده‌اند و عامل‌هایی که مثبت هستند بیانگر میزان اثرگذاری آن‌ها است. دراین‌بین، شاخص‌هایی مانند تصور از ارزش‌های مشترک، دسترسی مناسب به امکانات و تسهیلات مسجد، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، حس تعلق به مسجد، وجود مکان فراغت در مسجد، مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها در جایگاه‌های نخست واقع‌شده‌اند.
واژگان کلیدی: سرمایه اجتماعی, ساختار کالبدی, مساجد معاصر, مسجد جامع ولی‌عصر تهران ,
نحوه استناد به مقاله: قربانی، احسان و تیموری، محمود (1400)، نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر در ارتقای سرمایه اجتماعی (مطالعه موردی: مسجد جامع ولی‌عصر شهر تهران)، پژوهشنامه جغرافیا و نظامهای فضایی، 2 (1)، 74- 89. http://jgss.ir/Article/16069
|
مقدمه
نفوذ اسلام در سرزمین‌های مختلف آسیا، آفریقا و اروپا اثر بارز و پویایی داشته است. اسلام، بر طبق گفته‌های فیسل (۱۹۵۶) و حسن (۱۹۷۲) مذهب شهری است. دین اسلام، به‌عنوان زمینه‌ساز تمدنی شکوفا با شتاب معجزه‌آسا در زمانی کمتر از یک قرن، بخش پهناوری از جهان مسکون و مکشوف را -از پیرنه تا هیمالیا- فراگرفت (خدایی و تقوایی،1390: 104). اسلام از مرزهای سیاسی عبور کرد و در بطن کالبد شهر قرار گرفت (متولی و شیخ اعظمی، 1392: 52). ازاین‌رو روند ساخت و توسعه مساجد در طول تاریخ همواره با نوعی تغییر و تداوم هم‌زمان همراه بوده است. این جریان معماری تا انتهای دوران صفوی با موفقیت ادامه پیدا کرد. اما به‌تدریج تداوم خود را از دست داد و درنتیجه تغییرات نیز در معماری مساجد متوقف گشت و در بسیاری از مساجد جدید، فرم‌ها تقدس یافته و تکرار شده‌اند. از طرفی پیشرفت سریع علم و دانش در دنیای معاصر، تغییرات را در جامعه و به‌تبع آن در معماری غیرقابل‌اجتناب نموده و لذا تغییرات کالبدی برخی دیگر از مساجد معاصر با گسستی از گذشته همراه شده است (حمزه نژاد و عربی، 1393: 48). که درنتیجه آن کیفیت زندگی در شهرها، کیفیت ارتباطات اجتماعی، انسجام اجتماعی، حمایت‌های ضعیف مالی و اقتصادی، افزایش معضل بیکاری و مشاغل کاذب در شهرها، گسیختگی اجتماعی در روابط و ناهنجاری اجتماعی و... را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
به گفته هیلن برند،2 1389، ویژگی‌های نمادین و معنایی در شاهکارهای هنر و معماری اسلامی، همواره موجب برانگیخته شدن احساسات بازدیدکنندگان از بناهای جوامع اسلامی‌شده است (شاهرودی و همکاران، 1399: 41). مسجد مهم‌ترین موضوعیت معماری است چراکه مکان تعامل نفس انسانی با مراتب عالیه عالم وجود است (فتاحی و عمرانی پور، ۱۳۹۳: ۹۶) و حجم مهمی از بناهای عمومی را مساجد تشکیل می‌دهند، کمرنگ شدن اهمیت مسجد و کیفیت معماری آن در جامعه معاصر با انتخاب طرح‌های نوآورانه و تغییرات کالبدی و گسست از معماری گذشته سبب شده است که تلاش برای حفظ معنا و توجه به هویت کالبدی که یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مشکلات مساجد امروز است ضرورت پیدا کند (هاتفی، 1397: 3). سرمایه اجتماعی با نگرشی که به شهرهای درحال توسعه به خصوص ایران دارد، نقش مهمی را در شکل‌گیری همبستگی اجتماعی، محرومیت‌زدایی، بهبود وضعیت نهادهای ناکارآمد دولتی، تحقق حکمروایی محلی، توسعه جوامع محلی و محافظت از فرهنگ محلی در برابر بازار اقتصادی جهان شهری ایفا می‌کند Panek, 2015:351)،.(Czapińsk
در این میان کانون فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی مسلمانان مسجد نیز بود و رویکرد سرمایه اجتماعی مانع از کمرنگ شدن جایگاه عناصر کالبدی مسجد گنبد، منار و محراب می‌شود که معنا و مفهومی سمبولیک در فرهنگ اسلامی دارند. برجسته‌ترین و شاخص‌ترین نمای خارجی مسجد، ورودی و نحوه ورود به مسجد است، که علاوه بر خصوصیات عملکردی، حامل معنا است.
اهمیت این پژوهش ازآن‌جهت است که بررسی نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر در ارتقای سرمایه اجتماعی به شیوه علمی شناخته می‌شود که بتواند بستر علمی مناسب و پشتوانه علمی خوبی برای بسیاری از تحقیقات و هم‌چنین تصمیم‌گیری‌های مسئولان و هیئت امنای مساجد کشور برای بهره‌گیری بیش از پیش از ظرفیت‌ها و ساختار کالبدی مساجد معاصر باشد.
با توجه به آنچه مطرح شد، مقاله حاضر به با طرح سؤال نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر در ارتقای سرمایه اجتماعی در نمونه مطالعاتی چه وضعیتی قرار دارد؟ در دستور کار قرارگرفته است.
در سایه سرمایه اجتماعی، روابط اجتماعی بین ساکنان و حامیان محدوده مسجد ولی‌عصر شهر تهران تقویت می‌یابد و رشد و توسعه اقتصادی نهادینه می‌شود و مساوات و برابری، همیاری و... زمینه‌های انسجام اجتماعی را فراهم می‌کند و آینده‌ای بهتر در پیش‌بینی طرح‌ها، بستری سازی نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر و پروژه‌های معماری و شهرسازی محدوده مسجد جامع خواهد داشت و سنت‌ها و قواعد حاکم بر روابط اجتماعی به‌صورت نتایج مثبت ِوضعیت اقتصادی، کالبدی و اجتماعی قابل‌درک خواهد بود. بدین ترتیب تحقیق حاضر با هدف شناسایی اثرگذاری شاخص‌های ارتقای سرمایه اجتماعی بر ساختار کالبدی مساجد معاصر مطالعه موردی: مسجد ولی‌عصر مدنظر قرار گرفته است.
مبانی نظری تحقیق
مفهوم و جایگاه مسجد
با توجه به اینکه دولت اسلامی در شهر تولد می‌یابد و با توجه به اینکه تشکیل این دولت برای اولین بار در «مسجد» صورت گرفت، بنابراین وجود مسجد جامع به یکی از مشخصات اصلی شهر دوره اسلامی تبدیل گردید. این امر تا آن حد اهمیت دارد که در دوران اولیه حکومت اسلامی و قبل از تشکیل حکومت‌های محلی، سکونت‌گاهی به مقام شهر می‌رسد که صاحب مسجد جامع باشد (پوراحمد و وفایی،1393: 7).
مسجد جامع مرکز مذهبی سیاسی بود و به‌عنوان مرکز روحانی شهر و منطقه زیر نفوذ آن، در محل مناسبی بنا می‌گردید. مسجد جامع گاه به‌منزله مقر حکومت پیونددهنده مذهب یا حکومت بوده است مانند مساجدی که دارالاماره بوده‌اند؛ همانند ارگ تبریز که به‌عنوان مسجد ساخته شد ولی بعدها مقر حکومت گردید. مسجد در شهر مهم‌ترین بنای عمومی تلقی شده و در تفکرات مربوط به شهرسازی اسلامی موقعیت زیربنایی می‌یابد. با هجوم عرب و فتح نواحی و شهرهای مختلف، مساجد توسط آن‌ها در شهرها ساخته می‌شد که نشانه مسلمان شدن رسمی اهالی شهرها بود. این مساجد ابتدا در کنار شهرها بنا می‌شد تا اینکه در طی زمان به گونه‌های تازه قلب شهرها پذیرای آن‌ها گردید (مشهدی زاده، 279:1392).
نیایشگاه‌های پیش از اسلام اگرچه همچون مسجد جایگاه عبادی را در جامعه به عهده داشتند، ولی درعین‌حال، مکان آن‌ها و اشیاء مقدس در صدر اهمیت هویت آن‌ها قرار داشت. مثلاً در آتشکده‌ها، آتش در مرکز توجه و هدف آتشکده قرار داشت و فقط مقربان می‌توانستند برای عبادت به نزدیک آتش برسند. نقش و عملکرد عبادتگاه تقریباً در همین‌جا خاتمه می‌یافت. با مقایسه مسجد پیامبر و نیایشگاه‌های پیش از اسلام به تفاوت دیدگاه و درنتیجه عملکرد این دو پی