The role of the physical structure of contemporary mosques in promoting social capital Case study: Vali-e-Asr Mosque in Tehran
Subject Areas : Urban planningEhsan Ghorbani 1 , Mahmoud Teymouri 2 *
1 - Islamic Azad University
2 - Faculty of Architecture and Urban Planning - Islamic Azad University, Arak Branch
Keywords: Social Capital, Physical Structure of Contemporary Mosques, Valiasr Mosque, Tehran,
Abstract :
Social capital is formed and built in the heart of social relations, the sacred institution of the mosque plays an effective role in cohesion and solidarity between people, which is effective in the formation of commitment and cooperation between the people present in the mosque. The present article aims to identify the effect of indicators of social capital promotion on the physical structure of contemporary mosques. Case study: Vali-Asr Mosque is on the agenda. This research is descriptive-analytical in terms of applied purpose and method. In this process, in accordance with the data required for the research, the library method and reference sources were used. The data collection tool was a general questionnaire among 375 people and the specialized questionnaire and Likert scale had five options. The first category includes specialists and city managers who are randomly selected by 50 people. The results obtained from the Demtel technique, such as the sense of belonging to the mosque, (15.17) commitment to voluntary organizations, (14.94) participation in religious affairs and celebrations, (14.58), the presence of collective spaces in the mosque, (14.58), are in the first to third places. And the factors that are positive indicate how effective they are. Among these, indicators such as the perception of common values, proper access to mosque facilities and facilities, the existence of collective spaces in the mosque, a sense of belonging to the mosque, the existence of leisure in the mosque, participation in religious affairs and celebrations are in the first place.
1) پوراحمد، احمد، وفایی، ابوذر،(1393)،«مقایسه ی تطبیقی ساختار شهر اسلامی با شهر غربی(با تأکید بر نظریه ی شهر ماکس وبر)»،فصلنامه مطالعات شهر ایرانی – اسلامی ،دوره – شماره 18 ، صص 12-5.
2) حمژه نژاد، مهدی، عربی، مائده،(1393)،«بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر؛ مطالعه موردی: طرح مسجد چهارراه ولی عصر تهران»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره - شماره 15 ، صص 61-42.
3) حاجی ابراهیمی زرگر، اکبر،(1386)، راهنمای معماری مسجد،انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی، دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران،صص 222-207.
4) حق پرست، فرزین، قلیزاده، فرزانه،(1396)،«بررسی تطبیقی رفتار حرارتی پوسته خارجی مساجد سنتی و معاصر در شهر تبریز» ، دو فصلنامه فرهنگ ِ معماری و شهرسازی اسلامی ، دوره 3 ، شماره 2 ، صص 20-1.
5) خدایی، زهرا، تقوایی، علی اکبر،(1390)،«شخصیت شناسی شهر اسلامی ؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی»،فصلنامه مطالعات شهر ایرانی – اسلامی ،دوره 2 ، شماره 5،صص 113-103.
6) شاهرودی کلور، مرضیه، تقی پور، ملیحه، گریست، فائزه،(1399)،« سنجش تطبیقی مولفه های حس مکان در عناصر کالبدی مساجد سنتی و معاصر شیراز مورد پژوهی مسجد حاج علی ، مسجد مشیرالملک ،مسجد الرجا و مسجد دانشگاه»،فصلنامه اندیشه ی معماری ، نشریه ی علمی ، دوره 4 ، شماره هشت، پاییز و زمستان،صص 54-40.
7) شیانی، ملیحه، احمدپور، خسرو،(1396)،«رابطه بین سرمایه ی اجتماعی و هویت اجتماعی شهروندان رشت»،فصلنامه ی علمی پژوهشی رفاه اجتماعی ، دوره 17، پاییز، شماره 66 ، صص 289-255.
8) متولی صدرالدین، شیخ اعظمی ، علی ،(1392)،«سیر تحول فضاهای شهری سنتی در شهرهای ایرانی – اسلامی؛قبل از مدرنیسم تا پست مدرن»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی – اسلامی، دوره – شماره 14 ،صص 62-51.
9) مهدوی نژاد، محمدجواد مشایخی، محمد و بهرامی، منیره،(۱۳۹۳)، «الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر» ، فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، دوره 2، شماره 4 ،صص 15-1.
10) مشهدی زاده دهاقانی، ناصر،(1392)،تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری در ایران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران،
11) محمدی ری شهری، محمد (۱۳۸۶):فرهنگنامه مسجد، ترجمه مرتضی خوش نسب، قم، انتشارات دار الحدیث.
12) مهدوی نژاد، محمدجواد، مشایخی، محمد،(1389)،«بایسته های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی – اجتماعی»،فصلنامه آرمانشهر،دوره 2،شماره 5،صص 78-66.
13) موسوی مقدم، سید محمد، محمدی ، مروت،(1395)،«بررسی نقش مسجد در افزایش سرمایه ی اجتماعی براساس نماگرهای اصلی آن در قرآن و حدیث»، فصلنامه مدیریت سرمایه اجتماعی ، دوره 3 ، شماره 1 ، صص 162-139
14) Rudolfs ,Cimdins, Skinkis ,Peteris, Usca, Maija, 2015, QUALITIES AND INDICATORS FOR SOCIAL CAPITAL ASSESSMENT, International Conference “ECONOMIC SCIENCE FOR RURAL DEVELOPMENT, 38.
15) Cetin, Dilek, 2010, Formal and informal social capital as determinants of European entrepreneurship and their role in explaining entrepreneurship among women and immigrants, Institute for Prospective Technological Studies (IPTS), Joint Research Centre (JRC), European Commission, Seville, Spain.
16) Nikkhah, Hedayat, 2014, the Study of Social Capital and Its Impact on Social Participation: Bandar Abbas, Iran, Mediterranean Journal of Social Sciences, 5(23).
17) Labun, Alona, Wittek ,Rafael, (2014),»Structural Holes«, Network Data Collected via Web (book), published by Springer, 05 October 2014
18) Maness, Michael, (2017), »A Theory of Strong Ties, Weak Ties, and Activity Behavior: Leisure Activity Variety and Frequency«, January Transportation Research Record Journal of the Transportation Research Board, 2665(1):pp 30-39
19) Machalek, Richard W. Martin, Michael, (2015), »Sociobiology and Sociology: A New Synthesis«, International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (Second Edition), December 2015,pp 10-20
20) Qi, Xiaoying, (2018), »Social Capital, The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Social Theory«, Publisher: London: Wiley Blackwell, Pp. 2125-2127
21) Burt ,Ronald S., Hogarth, Robin M, Michaud, Claude, (2000), »the social capital of French and American managers«, Organization Science, Vol. 11, No. 2.
22) Mcgrath,R,Sparks, JrW.L, (2005), »The Importance of Building Social Capital«, Quality Progress,pp : 38-2
23) Schuller,T,Theisens,H,(2010),»Networks and Communities of Knowledge«, International Encyclopedia of Education (Third Edition), December 2010
24) Ring, J.K., Peredo, A.M. and Chrisman, J.J. (2010) ‘Business networks and economic development in rural communities in the United States’, Entrepreneurship Theory and Practice, Vol. 34, No. 1, pp.171–195.
25) Heidari, H., & Rostami, F. (2012). Survey of relationship between social capital and
organization entrepreneurship (Case study: Agricultural organization of Sonqhur
County). Annals of Biological Research, 3(7), 3192-3199.
26) Suzuki, E., Takao, S., Subramanian, SV., Kumatsu, H., Doi, H., & ،Kawachi, I. (2010). Does low work place social capital have detrimental effect on worker’s health? Social science and Medicine,vol.9, 70, 1367-1372.
27) Cetin, Dilek, 2016, Formal and Informal Social Capital as Determinants of Male and Female Entrepreneurship in Europe, Journal of The Faculty of Economics and Administrative Sciences, 6(1(.
نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر در ارتقای سرمایه اجتماعی
(مطالعه موردی: مسجد جامع ولیعصر شهر تهران)
احسان قربانی - دانش آموخته کارشناسی ارشد معماری، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، مرکزی، ایران.
محمود تیموری1- عضو هیئت علمی دانشکده معماری و شهرسازی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، مرکزی، ایران
تاريخ دريافت: 15/05/1399 | تاريخ پذیرش: 22/12/1399 |
چکیده
سرمایه اجتماعی در بطن روابط اجتماعی شکل می‌یابد و ساخته می‌شود، نهاد ِ مقدس مسجد نقش مؤثری را در انسجام و همبستگی بین افراد بازی می‌کند که در شکل‌گیری تعهد و تعاون بین افراد حاضر در مسجد اثرگذار است. مقاله حاضر باهدف شناسایی اثرگذاری شاخص‌های ارتقای سرمایه اجتماعی بر ساختار کالبدی مساجد معاصر مطالعه موردی: مسجد ولیعصر در دستور کار قرارگرفته است. این پژوهش ازلحاظ هدف کاربردی و روش آن، توصیفی-تحلیلی است. در این فرایند، متناسب با داده‌های موردنیاز پژوهش، از روش کتابخانه‌ای و منابع مرجع استفاده شد. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه عمومی از بین 383 نفر، 374 نفر جهت پر کردن پرسشنامه همکاری کردند. در بخش تخصصی، متخصصان و اساتید دانشگاهی است که به تعداد 20 نفر به‌صورت هدفمندانه مورد پرسش قرار گرفت. نتایج به‌دست‌آمده از تکنیک دیمتل شاخص‌های مانند حس تعلق به مسجد، (15.17) تعهد به سازمان‌های داوطلبانه، (14.94) مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها، (14.58)، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، (14.58)، در جایگاه‌های اول تا سوم واقع‌شده‌اند و عامل‌هایی که مثبت هستند بیانگر میزان اثرگذاری آنها است. دراین‌بین، شاخص‌هایی مانند تصور از ارزش‌های مشترک، دسترسی مناسب به امکانات و تسهیلات مسجد، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، حس تعلق به مسجد، وجود مکان فراغت در مسجد، مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها در جایگاه‌های نخست واقع‌شده‌اند.
واژگان کلیدی: سرمایه اجتماعی, ساختار کالبدی, مساجد معاصر, مسجد جامع ولیعصر تهران ,
نحوه استناد به مقاله: قربانی، احسان و تیموری، محمود (1400)، نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر در ارتقای سرمایه اجتماعی (مطالعه موردی: مسجد جامع ولیعصر شهر تهران)، پژوهشنامه جغرافیا و نظامهای فضایی، 2 (1)، 74- 89. http://jgss.ir/Article/16069
|
مقدمه
نفوذ اسلام در سرزمین‌های مختلف آسیا، آفریقا و اروپا اثر بارز و پویایی داشته است. اسلام، بر طبق گفته‌های فیسل (۱۹۵۶) و حسن (۱۹۷۲) مذهب شهری است. دین اسلام، به‌عنوان زمینه‌ساز تمدنی شکوفا با شتاب معجزه‌آسا در زمانی کمتر از یک قرن، بخش پهناوری از جهان مسکون و مکشوف را -از پیرنه تا هیمالیا- فراگرفت (خدایی و تقوایی،1390: 104). اسلام از مرزهای سیاسی عبور کرد و در بطن کالبد شهر قرار گرفت (متولی و شیخ اعظمی، 1392: 52). ازاین‌رو روند ساخت و توسعه مساجد در طول تاریخ همواره با نوعی تغییر و تداوم هم‌زمان همراه بوده است. این جریان معماری تا انتهای دوران صفوی با موفقیت ادامه پیدا کرد. اما به‌تدریج تداوم خود را از دست داد و درنتیجه تغییرات نیز در معماری مساجد متوقف گشت و در بسیاری از مساجد جدید، فرم‌ها تقدس یافته و تکرار شده‌اند. از طرفی پیشرفت سریع علم و دانش در دنیای معاصر، تغییرات را در جامعه و به‌تبع آن در معماری غیرقابل‌اجتناب نموده و لذا تغییرات کالبدی برخی دیگر از مساجد معاصر با گسستی از گذشته همراه شده است (حمزه نژاد و عربی، 1393: 48). که درنتیجه آن کیفیت زندگی در شهرها، کیفیت ارتباطات اجتماعی، انسجام اجتماعی، حمایت‌های ضعیف مالی و اقتصادی، افزایش معضل بیکاری و مشاغل کاذب در شهرها، گسیختگی اجتماعی در روابط و ناهنجاری اجتماعی و... را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
به گفته هیلن برند،2 1389، ویژگی‌های نمادین و معنایی در شاهکارهای هنر و معماری اسلامی، همواره موجب برانگیخته شدن احساسات بازدیدکنندگان از بناهای جوامع اسلامی‌شده است (شاهرودی و همکاران، 1399: 41). مسجد مهم‌ترین موضوعیت معماری است چراکه مکان تعامل نفس انسانی با مراتب عالیه عالم وجود است (فتاحی و عمرانی پور، ۱۳۹۳: ۹۶) و حجم مهمی از بناهای عمومی را مساجد تشکیل می‌دهند، کمرنگ شدن اهمیت مسجد و کیفیت معماری آن در جامعه معاصر با انتخاب طرح‌های نوآورانه و تغییرات کالبدی و گسست از معماری گذشته سبب شده است که تلاش برای حفظ معنا و توجه به هویت کالبدی که یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مشکلات مساجد امروز است ضرورت پیدا کند (هاتفی، 1397: 3). سرمایه اجتماعی با نگرشی که به شهرهای درحال توسعه به خصوص ایران دارد، نقش مهمی را در شکل‌گیری همبستگی اجتماعی، محرومیت‌زدایی، بهبود وضعیت نهادهای ناکارآمد دولتی، تحقق حکمروایی محلی، توسعه جوامع محلی و محافظت از فرهنگ محلی در برابر بازار اقتصادی جهان شهری ایفا می‌کند Panek, 2015:351)،.(Czapińsk
در این میان کانون فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی مسلمانان مسجد نیز بود و رویکرد سرمایه اجتماعی مانع از کمرنگ شدن جایگاه عناصر کالبدی مسجد گنبد، منار و محراب می‌شود که معنا و مفهومی سمبولیک در فرهنگ اسلامی دارند. برجسته‌ترین و شاخص‌ترین نمای خارجی مسجد، ورودی و نحوه ورود به مسجد است، که علاوه بر خصوصیات عملکردی، حامل معنا است.
اهمیت این پژوهش ازآن‌جهت است که بررسی نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر در ارتقای سرمایه اجتماعی به شیوه علمی شناخته می‌شود که بتواند بستر علمی مناسب و پشتوانه علمی خوبی برای بسیاری از تحقیقات و همچنین تصمیم‌گیری‌های مسئولان و هیئت امنای مساجد کشور برای بهره‌گیری بیش از پیش از ظرفیت‌ها و ساختار کالبدی مساجد معاصر باشد.
با توجه به آنچه مطرح شد، مقاله حاضر به با طرح سؤال نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر در ارتقای سرمایه اجتماعی در نمونه مطالعاتی چه وضعیتی قرار دارد؟ در دستور کار قرارگرفته است.
در سایه سرمایه اجتماعی، روابط اجتماعی بین ساکنان و حامیان محدوده مسجد ولیعصر شهر تهران تقویت می‌یابد و رشد و توسعه اقتصادی نهادینه می‌شود و مساوات و برابری، همیاری و... زمینه‌های انسجام اجتماعی را فراهم می‌کند و آینده‌ای بهتر در پیش‌بینی طرح‌ها، بستری سازی نقش ساختار کالبدی مساجد معاصر و پروژه‌های معماری و شهرسازی محدوده مسجد جامع خواهد داشت و سنت‌ها و قواعد حاکم بر روابط اجتماعی به‌صورت نتایج مثبت ِوضعیت اقتصادی، کالبدی و اجتماعی قابل‌درک خواهد بود. بدین ترتیب تحقیق حاضر با هدف شناسایی اثرگذاری شاخص‌های ارتقای سرمایه اجتماعی بر ساختار کالبدی مساجد معاصر مطالعه موردی: مسجد ولیعصر مدنظر قرار گرفته است.
مبانی نظری تحقیق
مفهوم و جایگاه مسجد
با توجه به اینکه دولت اسلامی در شهر تولد می‌یابد و با توجه به اینکه تشکیل این دولت برای اولین بار در «مسجد» صورت گرفت، بنابراین وجود مسجد جامع به یکی از مشخصات اصلی شهر دوره اسلامی تبدیل گردید. این امر تا آن حد اهمیت دارد که در دوران اولیه حکومت اسلامی و قبل از تشکیل حکومت‌های محلی، سکونت‌گاهی به مقام شهر می‌رسد که صاحب مسجد جامع باشد (پوراحمد و وفایی،1393: 7).
مسجد جامع مرکز مذهبی سیاسی بود و به‌عنوان مرکز روحانی شهر و منطقه زیر نفوذ آن، در محل مناسبی بنا می‌گردید. مسجد جامع گاه به‌منزله مقر حکومت پیونددهنده مذهب یا حکومت بوده است مانند مساجدی که دارالاماره بوده‌اند؛ همانند ارگ تبریز که به‌عنوان مسجد ساخته شد ولی بعدها مقر حکومت گردید. مسجد در شهر مهم‌ترین بنای عمومی تلقی شده و در تفکرات مربوط به شهرسازی اسلامی موقعیت زیربنایی می‌یابد. با هجوم عرب و فتح نواحی و شهرهای مختلف، مساجد توسط آنها در شهرها ساخته می‌شد که نشانه مسلمان شدن رسمی اهالی شهرها بود. این مساجد ابتدا در کنار شهرها بنا می‌شد تا اینکه در طی زمان به گونه‌های تازه قلب شهرها پذیرای آنها گردید (مشهدی زاده، 279:1392).
نیایشگاه‌های پیش از اسلام اگرچه همچون مسجد جایگاه عبادی را در جامعه به عهده داشتند، ولی درعین‌حال، مکان آنها و اشیاء مقدس در صدر اهمیت هویت آنها قرار داشت. مثلاً در آتشکده‌ها، آتش در مرکز توجه و هدف آتشکده قرار داشت و فقط مقربان می‌توانستند برای عبادت به نزدیک آتش برسند. نقش و عملکرد عبادتگاه تقریباً در همین‌جا خاتمه می‌یافت. با مقایسه مسجد پیامبر و نیایشگاه‌های پیش از اسلام به تفاوت دیدگاه و درنتیجه عملکرد این دو پی می‌بریم (مهدوی نژاد و مشایخی، 1389: 66).
نخست اینکه در مساجد مردم و کلاً انسان‌ها در صدر اهمیت‌اند و نه ابزارها و اشیاء. دوم اینکه کاربران مسجد نه طبقه‌ای خاص یا ساکنین منطقه‌ای خاص، که همه مردم حتی غیرمسلمانانی که خواهان آشنایی با اسلام هستند می‌توانند باشند. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «هرگاه دیدید که قرآن‌ها، جام‌های زیبا بر تن کرده‌اند و مساجد زینت یافته‌اند و مناره‌ها قد برافراشته‌اند و قرآن با سازوآواز خوانده می‌شود و مسجدها گذرگاه قرارگرفته‌اند، مؤمن در آن روزگار از گوگرد سرخ کمیاب‌تر خواهد بود. آری مساجد آذین‌بندی و جسمشان پاکیزه؛ لیکن دل‌هایشان از مردار بدبوتر است» (محمدی ری‌شهری، ۱۳۸۶: ۵۳).
ساختار کالبدی مساجد جدید
مساجد اماکن مورداستفاده روزانه و از فضاهای پرکاربرد در آیین اسلام به شمار می‌آید که هدف از طراحی و ساخت آنها، خلق فضایی برای ارتباط بهتر انسان با معبود خویش است. علاوه بر روح بنای مسجد، از کالبد آن نیز انتظار می‌رود که بتواند به ایجاد بهتر این ارتباط یاری رساند (حق‌پرست و قلی زاده، 1396 :79).
در کشورهای اسلامی مانند بسیاری دیگر از نقاط جهات به‌وسیله معماران بومی که با روش‌های سنتی آموزش‌دیده بودند؛ طراحی و اجرا می‌شده است. این معماران پس از ایجاد دانشکده‌های جدید معماری و آموزش دانشگاهی در درجه دوم قرار گرفتند و معماران دانشگاهی وظیفه طراحی مساجد بزرگ و مهم را در شهرها به عهده گرفتند. نگاه معماری مدرن همراه با معماران دانشگاهی نسل جدید بر روی طراحی بناهای جدید، ازجمله این مساجد، تأثیرهای فراوانی داشته است. به‌عنوان‌مثال می‌توان اشاره کرد به مسجد دانشگاه تهران و مسجد جامع ولیعصر جدید در ایران که اگرچه واجد شاخص‌هایی مانند گنبد و مناره است به‌نحوی‌که کالبد و کاربری آن نشان می‌دهد یک مسجد است؛ اما در عمل تفاوت‌های زیادی با مساجدی سنتی در فرم و فضا دارد اشاره کرد (مهدوی نژاد و همکاران، 1393: 5). معماری مساجد در دوران پیش از معاصر، در هماهنگی با تمام بخش‌های مادی و معنوی، فردی و اجتماعی حیات انسان سنتی بوده است. اما در عصر حاضر که می‌توان آن را دوره گسست از ارزش‌های معنوی و سنتی دانست؛ معماری نیز مانند سایر حوزه‌های زندگی انسان معاصر، دچار آشفتگی و بحران هویت است (مهوش و مراد پور، 1392: 141). عناصر و فضاهای اصلی مسجد عبارت‌اند از: ورودی، شبستان، مقصوره، گنبد خانه، محراب، صحن، منار، وضوخانه، سرویس بهداشتی، کفش کن، آبدارخانه، خانه خادم و غیره (زرگر، 1386: 217).
سرمایه اجتماعی
نظریه سرمایه اجتماعی می‌توان به دیدگاه پیر- بوردیو (1930) اشاره کرد که به عقیده ایشان، سرمایه اجتماعی -اجتماعی از منابع واقعی یا بالقوه‌ای است و بر مبنای شبکه‌ای بادوام از روابط کمابیش نهادینه‌شده است، آشنایی و شناخت متقابل یا به‌بیان‌دیگر عضویت در یک گروه است یا از دیدگاه کلمه سرمایه اجتماعی شامل «برخی از جنبه‌های یک ساختار اجتماعی» است که «اقدامات خاصی از افراد درون ساختار را آسان می‌سازد».(Qi, 2018: 2126-2127) سرمایه اجتماعی می‌تواند نگرش‌ها و طرز تلقی‌های افراد را نسبت به اقوام موجود در جامعه و همچنین طرز تلقی آنان را از ملیت و قومیتشان تحت تأثیر قرار دهد و موجب تقویت یا تضعیف هویت‌های اجتماعی و همبستگی جمعی شود و برخی از ابعاد مهم سرمایه اجتماعی عبارت‌اند از مشارکت اجتماعی و همدلی، شبکه‌ها و هنجار مشترک، اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی، تعاون و همکاری متقابل، و هویت جمعی (شیانی و خسروپور، 1396: 260).
سرمایه اجتماعی مفهومی در جامعه‌شناسی است که در تجارت، اقتصاد، علوم انسانی و بهداشت عمومی جهت اشاره به ارتباطات درون و مابین گروهی از آن استفاده می‌شود. اگرچه تعاریف مختلفی برای این مفهوم وجود دارد، اما در کل سرمایه اجتماعی به‌عنوان نوعی «علاج همه مشکلات» جامعه مدرن تلقی شده است. ایده اصلی سرمایه اجتماعی بر تشریح عملکرد مدیریتی برتر، بهبود بازدهی گروه‌های مختلف و اعمال ارزش حاصل از پیمان‌های مصلحتی و تقویت روابط متصل عرضه به کار گرفته‌شده است و به‌عنوان منبعی در اختیار نفع عمومی یا افراد تأکید داشتند. پوتنام می‌گوید سرمایه اجتماعی می‌تواند موجب تقویت همکاری و به‌طور هم‌زمان گسترش روابط حمایتی دوجانبه در اجتماعات و ملت‌ها گردد و بنابراین می‌تواند ابزاری ارزشمند برای مبارزه با بسیاری از نارسایی‌های اجتماعی در جوامع مدرن، همچون جرائم، که جزء جدایی‌ناپذیر آنها هستند، باشد Mcgrath, Sparks, 2005: 46-47) ).
سرمایه اجتماعی به‌عنوان عامل تقویت‌کننده روابط اجتماعی، شکوفایی اقتصادی تمام جوامع به نهادینه شدن آن کمک می‌کند و رشد اقتصادی و توسعه‌یافتگی زمانی را با رهگیری از سرمایه اجتماعی مناطق تأمین گردد؛ برابری و عدالت اجتماعی، تعاون و همیاری، پیوندهای همسایگی و... را فراهم می‌آورد (Ring and et al, 2010: 171-195). سرمایه اجتماعی با تأکید بر شبکه‌ای شدن، تقویت اعتماد و روابط اجتماعی و ایجاد تغییر در نگرش مردم و گروه‌ها در داخل جامعه نقش زیادی در توسعه بر عهده می‌گیرد (Suzuki and et al, 2010:4).
سرمایه اجتماعی اصطلاحی است که برای توصیف مشارکت فرد یا موقعیت او در یک گروه اجتماعی خاص مورداستفاده قرار می‌گیرد و به‌طور خاص به زندگی آنها کمک می‌کند. به‌عنوان‌مثال، در شهرهای کوچک، مردم تمایل دارند بیشتر ازآنچه در شهر رخ می‌دهد بدانند و با افراد دیگر ارتباط برقرار کنند (Schuller, Theisens, 2010: 5). به عقیده برخی محققان، سرمایه اجتماعی از دو کلمه سرمایه و جامعه تشکیل شده است؛ یعنی این نوع سرمایه، شخصی نیست و در اجتماع شکل می‌گیرد and Rostami, 2012: 3193) Heidari).
درحالی‌که سرمایه اجتماعی غیررسمی با رابطه اجتماعی تعریف می‌شود که افراد با خانواده، دوستان، همکاران، همسایگان و غیره می‌توانند داشته باشند. کشورهای اسکاندیناوی سطح بالایی از سرمایه اجتماعی رسمی و غیررسمی را نشان می‌دهند. کشورهای جنوبی اروپا به نظر می‌رسد که سطح پایین سرمایه اجتماعی رسمی را با سطوح بالای سرمایه اجتماعی غیررسمی جبران می‌کنند، درحالی‌که به نظر می‌رسد که این امر در اروپای شرقی نیز رخ می‌دهد (Dilek,2010:4).
ازاین‌رو، درک پیچیدگی اینکه چگونه شاخص‌های سرمایه اجتماعی باعث توسعه بهتر اجتماعی و درنهایت توسعه فرصت‌های اقتصادی می‌شود اهمیت دارد. شاخص‌های کمی سرمایه اجتماعی برای ارزیابی جمعیت و مشارکت مدنی مناسب هستند. ویژگی‌های جمعیت باید روند تغییرات جمعیت در قلمرو، ساختار سنی و نرخ اشتغال را مدنظر قرار دهد. ارزیابی مشارکت مدنی باید فعالیت در فرآیندهای مدنی، از فعالیت‌های تفریحی مشترک گرفته تا عضویت در سازمان‌های غیردولتی، مشارکت پروژه‌ها، مشارکت در فرایندهای برنامه‌ریزی توسعه محلی و انتخابات را مورد بررسی قرار دهد (Rudolfs and et al, 2015: 180). فرآیند مشارکت اجتماعی مرتبط با سرمایه اجتماعی نقش مهمی در افزایش ثبات اجتماعی، تقویت روحیه و کاهش تضاد بین گروه‌ها، کاهش فرهنگ‌های نادیده گرفتن افراد، توسعه ارزش‌های دموکراتیک و تقسیم منابع قدرت و افزایش روحیه مسئولیت‌پذیری به‌عنوان یک نظم کاربردی سطح کلان و خرد دارد. از نظر عملکرد شناختی، مشارکت اجتماعی منبع گفتمان سازنده و عملیاتی در توسعه است که بر اساس روش‌های مختلف درک حقایق مربوط به توسعه است. سطوح مختلف مشارکت اجتماعی: 1. سطح خرد (فردی)، شامل مشارکت داوطلبانه در سازمان‌ها و شرکت‌های خصوصی است؛ 2. سطح متوسط (مؤسسات و سازمان‌های اجتماعی)، این مشارکت در بخش‌های مختلف جامعه از جمله سازمان‌ها، مؤسسات و روابط آنها صورت می‌گیرد؛ 3. سطح کلان (جامعه) این مشارکت را می‌توان یک مشارکت ملی یا جامعه‌ای نامید که مشارکت گسترده و جامع اعضای اجتماع را شامل می‌شود (Nikkhah, 2014: 1712-1715). از سوی دیگر، سرمایه اجتماعی غیررسمی، با روابط نزدیک، می‌تواند فرصت‌هایی برای رشد کسب‌وکار را نیز افزایش دهد. رابطه بین سرمایه اجتماعی رسمی و غیررسمی مشخص نیست. علاوه بر این، سرمایه اجتماعی رسمی و غیررسمی می‌تواند به کارکنان در یافتن فرصت‌های شغلی جدید کمک کند (Cetin, 2016: 727).
نظریه‌های سرمایه اجتماعی
نظریه‌های سرمایه اجتماعی به‌عنوان چارچوبی بر روابط شبکه‌ها و ساختار منابع، آموزش و مشارکت‌های افراد تمرکز می‌کند و راه‌های رسیدن راحت‌تر به آرمان‌های فردی یا گروهی را فراهم می‌کند و وجود نظریه سرمایه اجتماعی به‌منظور برقراری ارتباط اجتماعی ضروری است. به‌وضوح، بدون ایجاد رابطه با افراد خاص و شبکه‌های توسعه‌یافته، برای ساختارهای اجتماعی ماهیتی وجود ندارد Machalek and Martin, 2015: 6)).
نظریه پیوندهای ضعیف برگرفته از مقاله نیک گرانو وتر (نیک گرنوتر) 3در سال ۱۹۷۳ بانام «توانایی یا پایداری پیوندهای ضعیف» است که در مورد گسترش اطلاعات از طریق شبکه‌های اجتماعی بود. در آن زمان، شبکه اجتماعی تقریباً در دنیای بیرونی موردتوجه قرار گرفت. بعضی از پیوندهای ضعیف بهتر از سایر پیوندها است ((Maness,2017:10.
نظریه شکاف ساختاری اول، در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰، توسط هریسون وایت و گروهش ایده‌های رسمی که بر عدم وجود روابط بین افراد تمرکز دارند (شکاف) را موردبررسی قراردادند Labun,Wittek,2014: 2078)). نظریه شکاف ساختاری یک مفهوم از مطالعات مربوط به سرمایه و شبکه اجتماعی است که در اصل توسط رونالد استوارت برت4 توسعه داده شد. مطالعه نظریه شکاف‌های ساختاری، حوزه‌های جامعه‌شناسی، اقتصاد و علوم کامپیوتر را نیز در برمی‌گیرد. برت این مفهوم را در تلاش برای توضیح منشأ تفاوت‌ها در سرمایه اجتماعی معرفی کرد. که افراد دارای مزیت‌های موقعیتی خاص / زیان‌های ناشی از این هستند که چگونه در روابط با دیگران یا دیگر ساختارهای اجتماعی نهادینه می‌شوند. یک شکاف ساختاری به‌عنوان شکاف بین دو فرد که منابع مکمل برای اطلاعات دارند، درک می‌شود و به یک ایده اساسی تکیه دارد که همگنی داده‌ها، ایده‌های جدید، به‌عنوان یک میانجی بین دو یا چند گروه مرتبط عمل می‌کند و می‌تواند مزیت‌های رقابتی مهمی را به دست آورد Burtet et al, 2000: 124)). بعد از بررسی ادبیات تحقیق و مفاهیم و کلیدواژگان اصلی تحقیق، یک سری معیارها و شاخص‌هایی از بطن مفاهیم استخراج شد که ما را در دست‌یابی به هدف تحقیق کمک می‌نماید: (شکل شماره 1).
شکل 1: مدل مفهومی تحقیق
سوابق تحقیق
در این قسمت از تحقیق به بررسی تحقیقات گذشته در ارتباط با موضوع مقاله پرداخته می‌شود.
هاتفی شجاع، (1397)، در مقاله‌ای با عنوان بررسی و ارزیابی طرح جدید و قدیم مسجد ولیعصر تهران با رویکرد معماری زمینه گرا، اگرچه نوآوری شاخص کالبدی طرح جدیدی است اما طرح قبلی مسجد برخلاف طرح جدید می‌توانست در خوانایی، شاخص بودن، معنا و نشانه‌شناسی مسجد بسیار تأثیرگذار باشد. شمس‌الدینی و رضایی، (1396)، در مقاله‌ای با عنوان نقش مراکز مذهبی در ایجاد همبستگی میان شهروندان با رویکرد سرمایه اجتماعی (مطالعه‌ی موردی : شهر فردوسیه)، نتایج تحقیق نشان داد که مدل ایجادشده برای ایجاد همبستگی میان شهروندان از برازش مناسبی برخوردار بود و عوامل پیشنهادشده به‌خوبی توانایی اندازه‌گیری مفهوم موردنظر رادارند. بارهای عاملی به‌دست‌آمده برای متغیرهای مشاهده‌شده بالاتر از 5/0 بود و سازه¬ها از روایی و پایایی مناسبی برخوردار بودند؛ همچنین، بر اساس مدل ایجادشده از طریق مدل یابی ساختاری، اعتماد و مشارکت ارتباطی معنادار و مثبت با همبستگی اجتماعی داشتند، درحالی‌که انسجام اجتماعی ارتباطی معنادار با همبستگی اجتماعی نداشت. مهوش و مراد پور، (1395)، در مقاله‌ای با عنوان در جست‌وجوی تصویر کالبدی مسجد مطلوب در پنداشت های ذهنی جامعه، نمونه موردی: شهر بجنورد، خراسان شمالی انجام‌شده است، نتايج پژوهش نشان داد که بيشتر پرسش‌شوندگان، مسجد مطلوب را بزرگ و باشکوه، با گنبد و مناره‌های متوسط يا بزرگ، داراي خوانايي در مقياس محله‌ای و بافاصله حداکثر 10 دقيقه پیاده‌روی تا محل کار يا زندگي دانسته‌اند و نتايج اين پژوهش می‌تواند به‌عنوان يکي از عوامل مؤثر در طراحي مساجد، مورداستفاده معماران قرار گيرد. موسوی مقدم و محمدی، (1395)، در مقاله‌ای با عنوان «بررسی نقش مسجد در افزایش سرمایه اجتماعی بر اساس نما گرهای اصلی آن در قرآن و حدیث» این نهاد، از طریق اثرگذاری مستقیم بر عناصر هنجارهای مشترک، اعتماد و مشارکت، سبب تولید و توزیع سرمایه اجتماعی می‌شود. بدیعی و چابک، (1393)، در مقاله‌ای با عنوان نقش مسجد در افزایش سرمایه اجتماعی در شهرهای اسلامی ، یافتههای این تحقیق بیانگر این مطلب است که حضور این کاربری بیشتر به دلیل اعتقاد مسلمانان به حضور این بنا در شهرهای اسلامی است و مسجد، به‌عنوان مهم‌ترین سرمایه هویت‌بخش دینی و فرهنگی، موجب تقویت روح جمع‌گرایی، انعطاف و نظم‌پذیری مسلمانان شده و نشانی از هویت و عدالت در اسلام است. در واقع، مساجد در محلات شهری می‌توانند ضمن برطرف نمودن تضادهای موجود در جامعه، بر انسجام اجتماعی تأکید کرده و به‌عنوان کانون تجمع مردم در یک مکان، حرکات و رفتارهای مذهبی و اجتماعی و سیاسی مردم را هماهنگ سازند. حمزه نژاد و عربی، (۱۳۹۳)، در مقاله‌ای با عنوان بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر؛ مطالعه موردی: طرح مسجد چهارراه ولیعصر تهران، به انطباق شکل و کالبد مساجد جدید با مبانی نظری خاص مساجد در حکمت اسلامی می‌پردازند و در انتها مسجد چهارراه ولیعصر تهران در قالب این الگو تحلیل می‌شود نتایج تحقیق نشان می‌دهد که در مسجد ولیعصر تلاش برای بداعت و هماهنگی با محیط باعث شده که معنا و هویت اسلامی در آن کمرنگ شود و بنا خوانایی خود را از دست بدهد. مهدوی نژاد و همکاران، (۱۳۹۳)، در مقاله‌ای با عنوان الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر، به بازشناسی گرایش‌های طراحی مسجد معاصر می‌پردازد و در انتها عنوان می‌کند که در جامعه اسلامی مساجد جدید معنای کالبدی خود را در چهار دسته نوگرای سفید، ناب گرا، فرمگرا و مساجد نوگرای التقاطی معرفی کرده‌اند. بافرانی، (1393)، در مقاله‌ای با عنوان بررسی نقش مساجد به‌عنوان ابزار مهندسی فرهنگی در سرمایه اجتماعی پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد یکی از ابزارهای مهم مهندسی فرهنگی مدنظر قرار دارد و آن مسجد است. لذا ابتدا به تعریف فرهنگ، مهندسی فرهنگی، مسجد و درنهایت سرمایه اجتماعی پرداخته شد، سپس با ایجاد یک رابطه منطقی خواهیم گفت که مساجد به‌عنوان ابزار مهندسی فرهنگی، چگونه در جهت ارتقای سرمایه اجتماعی نقش ایفا می‌کنند.
سمیعی و عموزاده مهدی رجی، (1393)، در مقاله‌ای با عنوان سرمایه اجتماعی مساجد و انقلاب اسلامی ایران : مطالعه موردی شبکه اجتماعی مسجد هدایت انجام‌شده است، نتایج تحقیق نشان می‌دهد نقش شبکه این مسجد در پدید آمدن امکان هنجار سازی با محوریت روحانیت که درنهایت منجر به تفوق سیاسی این گروه گردید، تبیین شده است. ایگناتیوس5، (2017)، در مقاله‌ای با عنوان سرمایه اجتماعی، سرمایه اجتماعی مذهبی و عنصر گمشده‌ی آیین مذهبی (مراکز مذهبی) انجام‌شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد سرمایه اجتماعی مذهبی و آیین مذهبی یک عنصر بسیار ضروری است و آیین‌های مذهبی به‌عنوان عنصر پیوسته در این آیین تمرکز تحقیق قرارگرفته است و اهمیت بیشتری را دارد.
روش تحقیق
این پژوهش از نوع کاربردی و روش آن، توصیفی-تحلیلی است. در این فرایند، متناسب با داده‌های موردنیاز پژوهش، از روش کتابخانه‌ای و منابع مرجع استفاده شد. جهت ابزار گردآوری داده‌ها از بین جامعه‌ی آماری (بخش عمومی) کل جمعیت شهر تهران 8.693.706 نفر است، بر اساس محاسبه‌ی فرمول کوکران 383.3 به دست آمد که با حذف پرسشنامه‌های ناقص، تعداد 374 پرسشنامه مورد تحلیل قرار گرفت. از این تعداد سهم هر منطقه‌ی شهر تهران 17 پرسشنامه بوده که با استفاده از روش نمونه‌گیری ساده و سیستماتیک توزیع‌شده است. در بخش تخصصی از بین متخصصان معماری، شهرسازی، جغرافیا (از بین اساتید دانشگاه و فارغ‌التحصیلان) به تعداد 20 نفر به‌صورت هدفمندانه مورد پرسش قرار گرفت. پرسشنامه‌ی عمومی به‌صورت طیف لیکرت پنج گزینه‌ای (خیلی کم تا خیلی زیاد) بود. و پرسشنامه تخصصی به‌صورت مقایسه‌ای (صفر= بی‌اثر؛ یک= اثرگذاری خیلی کم؛ دو= اثرگذاری کم؛ سه= اثرگذاری زیاد؛ چهار= اثرگذاری خیلی زیاد) است. در همچنین روایی این تحقیق مثبت و بالاتر بوده و قابل‌تأیید است. داده‌های جمع‌آوری‌شده از پرسشنامه‌ی عمومی با استفاده از نرم‌افزار SPSS و روش‌های آماری آن از قبیل آزمون تی تک نمونه‌ای مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت و برای تحلیل یافتههای بخش تخصصی از روش دیمتل بهره گرفته شد. روش دیمتل اولین بار توسط دو پژوهشگر به نامه‌ای فونتلا و گایوس6 در سال ۱۹۷۶ ارائه شد. این تکنیک بر اساس مقایسه‌های زوجی و از ابزارهای تصمیم‌گیری بر مبنای تئوری گراف است. این روش ممکن است تأییدکننده روابط میان متغیرها یا محدودکننده روابط در یک‌روند توسعه‌ای و نظام‌مند باشد. به‌عبارت‌دیگر، این فن با بررسی روابط متقابل بین معیارها، میزان تأثیر و اهمیت آنها را به‌صورت امتیاز عددی مشخص می‌کند. مهم‌ترین شاخصه روش دیمتل، تصمیم‌گیری چند معیارِ و عملکرد آن در ایجاد روابط و ساختار بین عوامل است. این فن علاوه بر تبدیل روابط علت و معلولی به یک مدل ساختاری - بصری، قادر است وابستگی‌های درونی بین عوامل را نیز شناسایی و آنها را قابل‌فهم کند (یادگار و همکار، ۱۳۹۵).
معرفی نمونه موردی: مطالعه مسجد ولیعصر تهران
این مسجد در خیابان انقلاب اسلامی در ضلع جنوب شرقی چهارراه ولیعصر جنب تئاتر شهر در زمینی به مساحت ۵۰۰۰ مترمربع و با زیربنای ۲۷۰۰۰ مترمربع توسط شهرداری منطقه ۱۱ ساخته‌شده است هم‌جواری سایت مسجد در بوستان دانشجو و مجموعه فرهنگی تئاتر شهر باعث شده است تا پروژه با شرایط خاصی مواجه شود (تصویر 1 و ۲).
شکل 1: طرح جدید مسجد ولیعصر تهران شکل 2: طرح جدید مسجد ولیعصر تهران
منبع : دانشمیر و اسپریدونوف ،1397
یافتههای تحقیق
یافتههای توصیفی
بررسی های توصیفی از 374 پرسشنامه نشان می دهد که سهم هر منطقه ی شهرتهران، از مجموع پاسخگویان تعداد 214 نفر را مردان (57.2/.) و تعداد 160 نفر را زنان (42.8/.) تشکیل می دهد. از نظر سطح سواد داده ها نشان می دهد که سطح تحصیلات دیپلم و دیپلم به بالا به ترتیب با 23.3/. و 48.1/. بیشترین افراد پاسخگو را تشکیل می دهد. سطح تحصیلات بی سواد با (3/.)، ابتدایی با (17.4/.) و راهنمایی با (11/.) درصد، به ترتیب سایر افراد پاسخگو را در بر می گیرد (جدول شماره یک).
جدول 1: ویژگی های عمومی شهروندان
درصد فراوانی | فراوانی مطلق هر گروه | گروه ها | ویژگی عمومی |
57.2 | 214 | مرد | جنسیت |
42.8 | 160 | زن | |
100.0 | 374 | جمع | |
3 | 1 | بیسواد | سطح تحصیلات |
17.4 | 65 | ابتدایی | |
11.0 | 41 | راهنمایی | |
23.3 | 87 | دیپلم | |
48.1 | 180 | دیپلم به بالا | |
100.0 | 374 | جمع |
بررسی های توصیفی از 20 پرسشنامه نشان می دهد که از بین متخصصان معماری، شهرسازی، جغرافیا ( از بین اساتید دانشگاه و فارغ‌التحصیلان)، از مجموع پاسخگویان 12 نفر را مردان(60/.) و تعداد 8 نفر را زنان (40/.) تشکیل می دهد. از نظر سطح سواد هم سطح تحصیلات کارشناسی با (25/.) و کارشناسی ارشد (60/.) درصد بیشترین افراد پاسخگو را تشکیل می دهد و سطح تحصیلات ِمقطع دکترا با (15/.) درصد سایر افراد پاسخگو را تشکیل می دهد (جدول شماره 2).
جدول 2: ویژگی های عمومی خبرگان و متخصصان
درصد فراوانی | فراوانی مطلق هر گروه | گروه ها | ویژگی عمومی |
60.0 | 12 | مرد | جنسیت |
40.0 | 8 | زن | |
100.0 | 20 | جمع | |
25.0 | 5 | کارشناسی | سطح تحصیلات |
60.0 | 12 | کارشناسی ارشد | |
15.0 | 3 | دکترا | |
100.0 | 20 | جمع |
- نتایج حاصل از نظرات شهروندان
بعد سرمایه اجتماعی پژوهش توسط 20 شاخص بررسی گردیده است. به منظور به دست آوردن اثرگذاری شاخص‌های سرمایه اجتماعی بر ساختار کالبدی مساجد جدید از آزمون مستقل استفاده شده است با توجه به جدول (3) میانگین، انحراف معیار، مقدار تی و سطح معناداری برای هر یک از شاخص های تحقیق محاسبه شده است. در تمامی شاخص ها سطح معنی داری (Sig) کمتر از ۰٫۰۵ است که بیانگر اثرگذاری شاخص های سرمایه اجتماعی بر ساختار کالبدی مساجد جدید است (جدول 3).
جدول 3: آزمون T تک نمونه‌ای برای نشان دادن معناداری تفاوت میانگین شاخص‌های تحقیق
|
|
| Test Value = 3 | ||||||
انحراف معیار | میانگین | Tمقدر | درجه آزادی | سطح معناداری | اختلاف میانگین | میزان اختلاف در سطح اطمینان 95 درصد | |||
حد پایین | حد بالا | ||||||||
دسترسی مناسب به امکانات و تسهیلات مسجد | 1.14 | 3.29 | 2.480 | 373 | 0.000 | 287. | 06. | 52. | |
احساس تأثیرگذاری بر رویدادها | 1.28 | 3.24 | 2.28 | 373 | 0.000 | 240. | 03. | 45. | |
اطلاع‌یابی درباره امور مسجد | 1.45 | 3.79 | 6.625 | 373 | 0.000 | 787. | 55. | 1.02 | |
حس تعلق به مسجد | 1.23 | 3.98 | 9.68 | 373 | 0.000 | 980. | 780. | 1.18 | |
تعداد گروه‌های فرهنگی | 1.37 | 3.85 | 7.61 | 373 | 0.000 | 853. | 63. | 1.07 | |
مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها | 1.034 | 3.76 | 9.000 | 373 | 0.000 | 760. | 593. | 926. | |
احساس امنیت و ایمنی در مسجد | 905. | 3.82 | 11.09 | 373 | 0.000 | 820. | 67. | 97. | |
میزان فراغت ِ اجتماعی در مسجد | 1.56 | 3.22 | 1.72 | 373 | 0.000. | 220. | -.03 | 47. | |
وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد | 808. | 4.21 | 18.40 | 373 | 0.000 | 1.21 | 1.08 | 1.34 | |
اعتماد به سازمان‌ها و نهادهای مسجد | 1.31 | 3.62 | 5.75 | 373 | 0.000 | 620. | 407. | 832. | |
تعهد به سازمان‌های داوطلبانه | 1.07 | 2.38 | -7.08 | 373 | 0.000 | -.620 | 793.- | 447.- | |
وجود مکان فراغت در مسجد | 1.42 | 3.47 | 4.06 | 373 | 0.000 | 473. | .24. | .70 | |
اعتماد بین افراد حاضر در مسجد که شبیه هم هستند | 1.61 | 2.95 | -.405 | 373 | 0.000 | 053.- | -.31 | 21. | |
تصور از ارزش‌های مشترک | 3.65 | 2.90 | -.335 | 373 | 0.000 | 100.- | -.689 | 489. | |
دیدار با وابستگان، همسایگان و دوستان | 1.26 | 2.28 | -6.97 | 373 | 0.000 | -.720 | -.924 | -.5160 | |
اعتماد به نهادها در سطوح مختلف | 1.16 | 2.02 | -10.336 | 373 | 0.000 | -.980 | -1.16 | -.792 | |
اعتماد بین افراد حاضر در مسجد که شبیه هم نیستند | 1.13 | 1.97 | -11.08 | 373 | 0.000 | -1.02 | -1.20 | -.843 | |
وجود پاتوق‌های جمعی در مسجد | 1.16 | 2.10 | -9.39 | 373 | 0.000 | -.893 | -1.08 | -.705 | |
میزان انجام کارهای نیک و صالح، | 1.22 | 2.10 | -9.000 | 373 | 0.000 | -.900 | -1.09 | -.702 | |
تمایل به مشارکت سیاسی | 1.71 | 2.90 | -.666 | 373 | .000 | -.093 | -.370 | .183 | |
هم چنین شاخص های اعتماد به سازمان‌ها و نهادهای مسجد، تعهد به سازمان‌های داوطلبانه، وجود مکان فراغت در مسجد، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، میزان فراغت ِ اجتماعی در مسجد، احساس امنیت و ایمنی در مسجد، مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها، تعداد گروه‌های فرهنگی، حس تعلق به مسجد، اطلاع‌یابی درباره امور مسجد، احساس تأثیرگذاری بر رویدادها، دسترسی مناسب به امکانات و تسهیلات مسجد بیشتر از حد متوسط (3) ارزیابی شده اند و آزمون تحقیق با فرض H=0 عدم تأثیرگذاری شاخص های سرمایه اجتماعی رد شده و در مقابل، فرض H=1 مبنی بر تأثیرگذاری بر ساختار کالبدی مساجد جدید مورد پذیرش قرار می گیرد. در بین شاخص های سرمایه اجتماعی ، شاخص وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد با بالاترین میانگین بیشترین تأثیرگذاری را بر ساختار کالبدی مساجد جدید داشته است و شاخص اعتماد بین افراد حاضر در مسجد که شبیه هم نیستند با کمترین میانگین اثر گذاری را در این بعد از خود نشان داده است.
-نتایج حاصل از نظرات خبرگان و کارشناسان
به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌های پژوهش از روش دیمتل استفاده شد. قابل‌ذکر است به دلیل محدودیت صفحه، جداول نتایج نهایی آورده شده است. که جمع عناصر هر سطر (Di) نشان‌دهنده میزان تأثیرگذاری آن عامل بر عامل‌های دیگر است. جمع عناصر ستون (Ri) برای هر عامل نشان‌دهنده میزان اثرپذیری آن عامل از عامل‌های دیگر است. عوامل (D+R)، میزان تأثیر و تأثر عامل موردنظر است و عوامل (D-R)، قدرت تأثیرگذاری هر عامل را منعکس می‌کنند؛ اگر این عامل مثبت باشد، متغیر علّی و اگر منفی باشد، معلول محسوب می‌شود (جدول شماره 4).
جدول 4: میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری شاخص‌ها
متغیرها | Di | Ri | Di-Ri | Di+Ri |
تمایل به مشارکت سیاسی | 5.84 | 6.95 | 1.11- | 12.80 |
احساس تأثیرگذاری بر رویدادها | 6.76 | 7.21 | 45/.- | 13.98 |
میزان انجام کارهای نیک و صالح | 5.86 | 7.63 | 1.76- | 13.49 |
میزان فراغت ِ اجتماعی در مسجد | 6.39 | 6.87 | 48/.- | 13.27 |
تعداد گروه‌های فرهنگی | 7.19 | 7.58 | 39/.- | 14.78 |
تصور از ارزش‌های مشترک | 7.06 | 6.65 | 40./. | 13.72 |
دسترسی مناسب به امکانات و تسهیلات مسجد | 6.77 | 6.68 | 08/. | 13.46 |
اعتماد به سازمان‌ها و نهادهای مسجد | 7.83 | 4.88 | 2.95 | 12.71 |
وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد | 7.17 | 5.63 | 1.53 | 12.81 |
حس تعلق به مسجد | 7.80 | 7.37 | 42/. | 15.17 |
اعتماد بین افراد حاضر در مسجد که شبیه هم نیستند | 6.71 | 7.49 | 78/.- | 14.21 |
وجود مکان فراغت در مسجد | 7.45 | 7.12 | 33/. | 14.58 |
اعتماد بین افراد حاضر در مسجد که شبیه هم هستند | 6.96 | 7.25 | 28/.- | 14.21 |
مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها | 7.45 | 5.30 | 2.15 | 12.76 |
دیدار با وابستگان، همسایگان و دوستان | 6.78 | 6.52 | 25/. | 13.30 |
وجود پاتوق‌های جمعی در مسجد | 7.21 | 6.10 | 1.10 | 13.32 |
تعهد به سازمان‌های داوطلبانه | 7.09 | 7.84 | 74/.- | 14.94 |
اعتماد به نهادها در سطوح مختلف | 6.50 | 7.85 | 1.34/.- | 14.34 |
احساس امنیت و ایمنی در مسجد | 7.11 | 7.47 | 36/.- | 14.58 |
اطلاع‌یابی درباره امور مسجد | 6.32 | 7.83 | 1.50/.- | 14.15 |
نتایج بخش Di+Ri نشان می‌دهد که وجود شاخص‌های مانند حس تعلق به مسجد، (15.17) تعهد به سازمان‌های داوطلبانه، (14.94) مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها، (14.58)، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، (14.58)، در جایگاه‌های اول تا سوم واقع‌شده‌اند و نشان‌دهنده میزان اهمیت آنها نسبت به سایر شاخص‌ها است و از اهمیت اساسی در ساختار کالبدی مسجد مورد مطالعه دارند.
از سوی دیگر در بخش Di-Ri عامل‌های که مثبت هستند بیانگر میزان اثرگذاری آنها است. دراین‌بین، شاخص‌های مانند تصور از ارزش‌های مشترک، دسترسی مناسب به امکانات و تسهیلات مسجد، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، حس تعلق به مسجد، وجود مکان فراغت در مسجد، مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها در جایگاه‌های نخست واقع‌شده‌اند و بیانگر میزان اثرگذاری آنها در ساختار کالبدی مساجد جدید محدوده دارند و این شاخص‌ها در گروه علت قرار می‌گیرند. درنتیجه با شناسایی عوامل تأثیرگذار می‌توان با مدیریت صحیح و کارآمد نقش مؤثری در ساختار کالبدی مساجد جدید محدوده موردمطالعه داشت.
تصور از ارزش‌های مشترک، جامعه را به سمت‌وسوی هویت اجتماعی پایدار می‌کشاند و مسجد را در نظر آنها حتی با معماری و ساختار جدید معنا می‌بخشد و دگرگونی‌هایی که در ساختار مسجد به وجود آمده است را به شکلی واحد و یگانه بازتعریف می‌کند. در صورت نبود ارزش‌های مشترک ورود از معماری سنتی به معماری جدید دچار دوگانگی می‌شود و جایگاه اجتماعی مسجد کاهش می‌یابد. حس تعلق به مسجد، عملکرد عمومی و اجتماعی مسجد را ارتقا می‌دهد و در فرهنگ و زمان‌های مختلف ثابت می‌ماند ؛ به‌صورت مستمر فرصت‌های مطلوب برای نشستن و زمینه‌ی فعالیت‌های فرهنگی که از اهمیت بالایی برخوردار است؛ تقویت می‌شود و این فضای مسجد با ساختار کالبدی جدید مرکز شکل‌گیری جنبش‌ها و نشست‌ها و گروه‌های فرهنگی می‌شود و منجر به محبوبیت فضا در مسجد شده و احیای این فضا دارای حس تعلق، تعاملات اجتماعی را بهبود می‌بخشد و تصویر مسجد در ذهن مردم نقش می‌بندد و علاقه‌ی آنها به محیط مسجد بیش‌ازپیش فزونی می‌یابد. دسترسی مناسب به امکانات و تسهیلات مسجد، میزان همبستگی اجتماعی را بیش‌ازپیش تحت تأثیر قرار می‌دهد و پیامدهای و انعکاس مثبتی در ارتقای کیفیت فضای مسجد و رضایتمندی از آن دارد. بنابراین باید دسترسی مطلوب به خدمات و امکانات تعادل فضایی خدمات محصول توجه این مقوله است که جز در ساختار معماری جدید تحقق نمی‌یابد.
وجود فضاهای جمعی دسته‌جمعی، اجتماع‌پذیری و فضای همگانی را در بین افراد حاضر را در مسجد را شکل می‌دهد و افراد به‌صورت چهره به چهره با همدیگر آشنا می‌شوند و تعاملات اجتماعی بین آنها شکل می‌گیرد؛ صمیمی، امنیت و گفت‌وگو افزایش می‌یابد و بستر برای رفتارها و فعالیت‌های مشترک، نفوذپذیری و اجتماع‌پذیری نیز افزایش می یابد. وجود مکان فراغت در صحن مسجد، مکانی برای رشد شخصیت و پرورش، استراحت و رفع خستگی، جبران صدمات جسمی و روانی ناشی از فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی در مسجد است و زمینه برای تداوم کار مجدد را فراهم می‌کند.
مشارکت به‌مثابه کنش اجتماعی، با بعد اعتقادی، جامعه‌پذیری در فعالیت‌های مذهبی ،رابطه‌ی مستقیمی دارد. ارتقای مشارکت در امور مذهبی، نهاد مسجد را توانمند و عرصه را برای کارهای فرهنگی آماده‌تر می‌سازد و روحیه‌ی مشارکتی را در بین آنها فزون‌تر می‌شود و پایبندی به ارزش‌های اجتماعی بیشتر می‌شود و روحیه مشارکتی و حضور فعال در امور مساجد بیش‌ازپیش پررنگ‌تر می‌شود و برخوردهای فرهنگی شاهد توسعه مشارکت در چنین فعالیت‌هایی می‌شود.
نتیجه‌گیری
سرمایه اجتماعی در بطن روابط اجتماعی شکل می‌گیرد، به تعبیر دیگر، درون ساختار روابط افراد می‌توان سرمایه اجتماعی را شکل داد و پیوند ساختاری بین آنان را بهبود بخشید و ارتقا داد. در این میان مکان و نهاد مسجد نقش مؤثری را در ارتقای انسجام اجتماعی و انگیزش و تمایل بین افراد بازی می‌کند. که شفافیت و صراحت، صلاحیت بین استفاده‌کنندگان از مسجد می‌شود. و مانع از ظهور طبقات اجتماعی نامساوی می‌شود و شکل‌گیری تعهد، هویت جمعی، تعاون را در پی دارد.
نتایج تحقیق بیانگر این است که میانگین شاخص‌های دسترسی مناسب به امکانات و تسهیلات مسجد (3.29)، احساس تأثیرگذاری بر رویدادها، (3.24)، اطلاع‌یابی درباره امور مسجد (3.79)، حس تعلق به مسجد، (3.98)، تعداد گروه‌های فرهنگی، (3.85)، مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها، (3.76)، احساس امنیت و ایمنی در مسجد، (3.82)، میزان فراغت اجتماعی در مسجد، (3.22)، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، (4.21)، اعتماد به سازمان‌ها و نهادهای مسجد، (3.62)، وجود مکان فراغت در مسجد، (3.47)، بیشتر از حد متوسط میانگین 3 است. نتایج به‌دست‌آمده از فن دیمتل شاخص‌های مانند حس تعلق به مسجد، (15.17) تعهد به سازمان‌های داوطلبانه، (14.94) مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها، (14.58)، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، (14.58)، در جایگاه‌های اول تا سوم واقع‌شده‌اند و عامل‌هایی که مثبت هستند بیانگر میزان اثرگذاری آنها است.
دراین‌بین، شاخص‌هایی مانند تصور از ارزش‌های مشترک، دسترسی مناسب به امکانات و تسهیلات مسجد، وجود فضاهای دسته‌جمعی در مسجد، حس تعلق به مسجد، وجود مکان فراغت در مسجد، مشارکت در امور مذهبی و جشن‌ها در جایگاه‌های نخست واقع‌شده‌اند.
طرح مساجد معاصر معنای اصلی و هویت واقعی خود را ازدست‌داده‌اند و به‌عنوان یک ارزش واقعی نمی‌توانند تفکرات نوین و افق‌های همبستگی را بین استفاده‌کنندگان فراهم سازند. سرمایه اجتماعی می‌تواند سطح فرهنگ عمومی را با فراهم‌سازی نقاط ِجذب مردم ملموس‌تر سازد. و به مکان مسجد معنای جدیدی را ببخشد؛ به‌طوری‌که مساجد دارای مراتب عملکردی، فضایی و فرمی است و نحوه ورود به مسجد با عناصر کالبدی حامل معنا و توالی فضایی است. این امر از طریق مشارکت افراد و در حقیقت، پیوند عینی آنها در فضای برونی مسجد صورت می‌پذیرد. که این مقوله باید در طراحی ورودی جدید مسجد مدنظر قرار بگیرد و ارتباط منسجمی رابین مسجد و بافت آن ایجاد کند.
یکی از فاکتورهایی که در مسجد جامع جدید ولیعصر در نظر گرفته‌شده است، برونگرایی در طراحی حیاط مسجد است و عدم خوانایی ورودی جدید مسجد ولیعصر نشان از فضای کالبدی خلق‌شده است و آرامش و سنت قدیمی را در برنمی‌گیرد. بنابراین نگرش جدید نسبت به عناصر مسجد معاصر تعامل با معماری گذشته و ادامه روند عناصر و ساختار کالبدی جدید با همان کیفیت سنتی را نمایان می‌سازد و اصول تاریخی و معنوی گذشته ازهم‌گسیخته شده است و مطابق با پیشرفت‌های جدید علمی و تاریخی در عناصر کالبدی مسجد معاصر تغییراتی لحاظ شده است.
مهم‌ترین عنصر اصلی محراب که ساختار اصلی و ماهیت معنوی مسجد را شکل می‌دهند ارتباط ِفضایی و فضاهای دسته‌جمعی، گسترش اعتماد بین سازمان‌ها و نهادهای مرتبط، محل مجادله برای انجام کارهای نیک و صالح را فراهم می‌کند.
در طرح جدید مسجد ولیعصر تهران، ورودی جدید به خاطر آنکه سکون وحدت‌بخش، درون‌گرا و تفکر برانگیز است نوعی نماد جامعه شهری محسوب می‌شود حوض و آب‌نما یکی از عناصر اصلی معماری در دوران معاصر است که با اعتقادات ناب اسلامی گره‌خورده است.
عدم وجود حوض و آب‌نما از بار معنایی و زیبایی مسجد کاسته است. درواقع به دلیل ظرفیت مشارکتی در فضای برونی مسجد، هنجاری مشترک و اعتماد نیز تقویت می‌یابد. طراحی خلاقانه مسجد در ترسیم و برداشت ذهنی که در مسجد قدیم بوده است در طراحی جدید مسجد ولیعصر از بین رفته است و فضای عبادی و کارکرد ِ مذهبی کمرنگ شده است. سرمایه اجتماعی می‌تواند بر میزان اندیشه مشارکتی و تعمیق روابط اجتماعی از طریق مشارکت دادن افراد اثرگذار باشد.
ارائه پیشنهادهای کاربردی و پژوهشی
گسترش و توسعه سازمان‌ها و انجمن‌های داوطلبانه در به‌کارگیری سرمایه‌های اجتماعی آنها، در جهت مشارکت شهروندان روشی مناسب برای توسعه و ارتقای ماهیت ساختار کالبدی مساجد در تمامی ابعاد آن خواهد بود. بنابراین شکل‌گیری و توسعه نهادهای داوطلبانه نیازهای محلی و استعدادهای بالقوه را شکوفا می‌کند.
تدوین قوانین ساختاری در جهت مشارکت همگانی باعث بااهمیت زدن روابط بین توسعه و مشارکت در برنامه‌های مساجد با تشکیل نهادهای مردمی می‌شود و شناخت عناصر و گروه‌های اجتماعی بیشترین تأثیرات را بر بهبود سازوکارهای محلی دارد و روند دست‌یابی به مسجدی با کارکرد اجتماع‌محور فراهم می‌شود. ازنظر پایگاه شهروندی، گستره سطح آگاهی مردم کانون تحقق پایداری هست که برای تحقق این مسئله در مسجد جامع ولیعصر شهر تهران به تحرک سرمایه اجتماعی در فضاهای شهری احساس می‌شود و پیوندها و شبکه‌های اجتماعی در بعد شناختی و ساختاری مطرح می‌شود و تعادل بین نیازها و فرصت‌های موجود اجتماعی شکل می‌گیرد.
منابع
- پوراحمد، احمد، وفایی، ابوذر. (1393). مقایسه تطبیقی ساختار شهر اسلامی با شهر غربی (با تأکید بر نظریه شهر ماکس وبر)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی – اسلامی، 18: 12-5.
- حمزه¬نژاد، مهدی، عربی، مائده. (1393). بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر؛ مطالعه موردی: طرح مسجد چهارراه ولیعصر تهران، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 15: 61-42.
- حاجی ابراهیمی زرگر، اکبر. (1386). راهنمای معماری مسجد، انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی، دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، 222-207.
- حق‌پرست، فرزین، قلی¬زاده، فرزانه . (1396). بررسی تطبیقی رفتار حرارتی پوسته خارجی مساجد سنتی و معاصر در شهر تبریز، دو فصلنامه فرهنگ ِمعماری و شهرسازی اسلامی، 3(2): 20-1.
- خدایی، زهرا، تقوایی، علی‌اکبر. (1390). شخصیت شناسی شهر اسلامی؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی – اسلامی، 2(5): 113-103.
- خواجوند بدیعی، رقیه، صفری چابک، ندا .(1393). نقش مسجد در افزایش سرمایه اجتماعی در شهرهای اسلامی ، اولین همایش ملی در جست و جوی شهر فردا واکاوی مفاهیم و مصادیق در شهر ایرانی – اسلامی ، صص 13-1.
- سمیعی، محمد، عموزاده مهدیرجی، حیف .(1393). سرمایه اجتماعی مساجد و انقلاب اسلامی ایران : مطالعه موردی شبکه اجتماعی مسجد هدایت، پژوهشنامه علوم سیاسی سال نهم، پاییز، شماره 4 ،صص 102-73.
- شاهرودی کلور، مرضیه، تقی¬پور، ملیحه، گریست، فائزه. (1399). سنجش تطبیقی مؤلفه‌های حس مکان در عناصر کالبدی مساجد سنتی و معاصر شیراز مورد پژوهی مسجد حاج علی، مسجد مشیرالملک، مسجدالرجا و مسجد دانشگاه، فصلنامه اندیشه معماری، نشریه علمی، 4(8): 54-40.
- شیانی، ملیحه، احمدپور، خسرو. (1396). رابطه بین سرمایه اجتماعی و هویت اجتماعی شهروندان رشت، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، 17(66): 289-255.
- شمس الدینی، علی، رضایی، میثم. (1396). نقش مراکز کذهبی در ایجاد همبستگی میان شهروندان با رویکرد سرمایه اجتماعی مطالعه موردی : شهر فردوسیه، نشریه مطالعات نواحی شهری دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال چهارم، شماره 10، 88-69.
- عرب بافرانی، بهنام.(1393). بررسی نقش مساجد به عنوان ابزار مهندسی فرهنگی در سرمایه اجتماعی،کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی، شماره 11، صص 10-1.
- فتاحی، شمس الله و عمرانی پور، علی. (۱۳۹۳).تحليل نقش محور قبله در سازماندهی فضایی مساجد معاصر شهر ایلام ، پژوهش های معماری اسلامی، شماره (2)1: 95-111.
- متولی صدرالدین، شیخ اعظمی، علی. (1392). سیر تحول فضاهای شهری سنتی در شهرهای ایرانی – اسلامی؛ قبل از مدرنیسم تا پست‌مدرن، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی – اسلامی، 14: 62-51.
- مهدوی نژاد، محمدجواد، مشایخی، محمد، بهرامی، منیره. (۱۳۹۳). الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، 2(4): 15-1.
- مشهدی زاده دهاقانی، ناصر. (1392). تحلیلی از ویژگی‌های برنامه‌ریزی شهری در ایران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، تهران: 694-1.
- محمدی ری‌شهری، محمد. (۱۳۸۶). فرهنگنامه مسجد، ترجمه مرتضی خوش نسب، قم، انتشارات دارالحدیث، 296-1.
- مهدوی¬نژاد، محمدجواد، مشایخی، محمد. (1389). بایسته‌های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی – اجتماعی، فصلنامه آرمانشهر، 2(5): 78-66.
- موسوی مقدم، سید محمد، محمدی، مروت. (1395). بررسی نقش مسجد در افزایش سرمایه اجتماعی بر اساس نماگرهای اصلی آن در قرآن و حدیث، فصلنامه مدیریت سرمایه اجتماعی، 3(1): 162-139.
- مهوش، محمد، مرادپور، محمد .(1395). در جست و جوی تصویر کالبدی مسجد مطلوب در پنداشت های ذهنی جامعه، نمونه موردی : شهر بجنورد، خراسان شمالی، نشریه معماری و شهرسازی آرمانشهر،پاییز و زمستان، (17) : 149-139.
- Cetin, Dilek, 2010, Formal and informal social capital as determinants of European entrepreneurship and their role in explaining entrepreneurship among women and immigrants, Institute for Prospective Technological Studies (IPTS), Joint Research Centre (JRC), European Commission, Seville, Spain,pp:1-22
- Czapiński, J. and Panek, T. 2015. Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Polaków. 4. Frey, C. and Osborne, M. The future of employment. How sustainable are jobs to computerisation? Oxford Martin School,pp:1-547
- Cetin, D., Fernandez-Zubieta, A. & Mulatero, F. 2016. Formal and Informal Social Capital as Determinants of Male and Female Entrepreneurship in Europe. Çankırı Karatekin Üniversitesi İİBF DergisiFormal and Informal Social Capital as Determinants of Male and Female Entrepreneurship in Europe. pp:1-20
- Rudolfs, Cimdins, Skinkis,Peteris, Usca, Maija, 2015, Qualities and indicators for social capital assessment, International Conference,Economic Science for Rural Development , pp-1-10.
- Nikkhah, Hedayat, 2014, the Study of Social Capital and Its Impact on Social Participation: Bandar Abbas, Iran, Mediterranean Journal of Social Sciences, pp:5-23
- Labun, Alona, Wittek,Rafael, (2014), Structural Holes, Network Data Collected via Web (book), published by Springer, 05 October 2014
- Maness, Michael, (2017), A Theory of Strong Ties, Weak Ties, and Activity Behavior: Leisure Activity Variety and Frequency, January Transportation Research Record Journal of the Transportation Research Board, 2665(1):pp 30-39
- Machalek, Richard W. Martin, Michael, (2015), Sociobiology and Sociology: A New Synthesis, International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (Second Edition), December 2015,pp :10-20
- Qi, Xiaoying, (2018), Social Capital, The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Social Theory, Publisher: London: Wiley Blackwell, pp: 2125-2127
- Burt,Ronald S., Hogarth, Robin M, Michaud, Claude, (2000), the social capital of French and American managers, Organization Science, Vol. 11, pp:1-11
- Mcgrath,R,Sparks, JrW.L, (2005), The Importance of Building Social Capital, Quality Progress,pp: 38-2
- Schuller,T,Theisens,H, (2010), Networks and Communities of Knowledge, International Encyclopedia of Education (Third Edition), December 2010
- Ring, J.K., Peredo, A.M. and Chrisman, J.J. (2010) Business networks and economic development in rural communities in the United States’, Entrepreneurship Theory and Practice, Vol. 34, No. 1, pp.171–195.
- Heidari, H., & Rostami, F. (2012). Survey of relationship between social capital and organization entrepreneurship (Case study: Agricultural organization of Sonqhur County. Annals of Biological Research, 3(7), 3192-3199.
- Suzuki, E., Takao, S., Subramanian, SV., Kumatsu, H., Doi, H., &،Kawachi, I. (2010). Does low work place social capital have detrimental effect on worker’s health?, Social science and Medicine,vol.9, 70, 1367-1372.
- Swart, I. (2017). Social Capital, Religious Social Capital and the Missing Element of Religious Ritual, Religion and Theology, 24(3-4), 221-249. doi: https://doi.org/10.1163/15743012-02403008
[1] نویسنده مسئول مقاله: mteimoury@gmail.com
[2] Helen Brand
[3] Nick Granovetter
[4] Ronald Stuart Burt
[5] Ignatius
[6] Fontella and Gaius