هیدروپلیتیک هیرمند و بازتاب های فضایی آن در روابط ایران و افغانستان
محورهای موضوعی : جغرافیای سیاسی
مهدی کریمی
1
(پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)
هادی سیفی فرزاد
2
(دانشگاه تربیت مدرس)
قاسم اصولی اودلو
3
(موسسه آموزش عالی بیمه اكو، دانشگاه علامه طباطبایی)
مجتبی شعیبی
4
(دانشگاه تربیت مدرس)
کلید واژه: هیدروپلیتیک, رود هیرمند, ایران, افغانستان, بازتاب های فضایی,
چکیده مقاله :
آب منشا حیات بر روی کره زمین است که امکان یافتن جایگزینی آن وجود ندارد، همینطور انتقال و شیرین کردن آب هزینه های زیاد دارد. با افزایش تقاضا برای منابع آب و آلوده شدن آب های سطحی و زیرزمینی در بسیاری از مناطق جهان، آب تبدیل به عاملی برجسته در روابط سیاسی بین کشورها شده و احتمال وقوع منازعه و درگیری بر سر آن تشدید می گردد، به گونه ای که روابط دو کشور را در زمینه های مختلف متاثر می کند. عدم تطابق مرزهای سیاسی با مرزهای طبیعی و حوضه های آبریز رودخانه ها موجب شده است که امروزه بیش از 40 درصد از جمعیت جهان در مناطقی زندگی کنند که حوضه های آبریز آن ها بین دو یا چند کشور مشترک است. با توجه به روند افزایشی مصرف آب در بخش های فرادست رودخانه ها و منابع آبی، مشاجرات هیدروپلیتیک میان جوامع و ملت های ساکن در فرادست و فرودست نیز در حال افزایش است. رودخانه هیرمند علاوه بر کاهش بارندگی و خشکسالی، بوسیله ی سدهای احداث شده، آب ورودی به کشور ایران به شدت کاهش پیدا کرده است؛ و اثرات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و سیاسی(درسطح داخلی و بین المللی) بر جای گذاشته است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی در پی بررسی تبعات مناقشه بر سر آب در منطقه سیستان و بازتاب های فضایی این مناقشات می باشد. یافته های پژوهش نشان می دهد که مهمترین بازتاب های هیدروپلیتیک هیرمند، در بحران آب در منطقه سیستان و متاثر ساختن روابط دو کشور ایران و افغانستان انعکاس دارد همینطور در داخل کشور ایران بازتاب های فضایی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی داشته است.
Water is the origin of life on earth and there is no replacement for it. Unfortunately, transfer and desalination of seawater have a lot of costs. By increase in demands for water resource, and by contamination of surface and underground water, it is considered as important factor in political relations between countries. This may lead to many conflict and dispute over water resource. Inconsistency between Political and natural boundaries caused that more than 40 percent of the world population living in areas that watershed areas are common with other countries. Since the water consumption in upstream of rivers has an increasing trend, subsequently, hydro politic conflicts between societies that living in the upstream and downstream of water resource is increasing, as well as. The Helmand river is a good example for above-mentioned problem. The mean annual Helmand river discharge decreased significantly due to drought events and dam construction in Afghanistan. These factors, result in many Economic, political, social effects. This study aims to investigate the consequences of conflicts over water in Sistan region and spatial reflections of this conflict using descriptive-analytical approach. The results showed that the hydro politic confliction of Helmand river have an important reflection in water crisis in Sistan region and have an important effect in political relations between Iran and Afghanistan. In addition, in inside of Iran have a spatial reflects in economic, social and political dimensions.
ابراهیم زاده، عیسی. (1384). تعیین و تدوین استراتژی توسعه محیط زیست سیستان و بلوچستان. طرح پژوهشی: سازمان حفظ محیط زیست سیستان و بلوچستان.
احمدی، سید عباس. (1383). بررسی هیدروپلیتیک هیرمند.رشد آموزش جغرافیا، شماره 67، صص 54-48.
حافظ نیا و دیگران. (1385). هیدروپلیتیک هیرمند و تاثیر آن بر روابط سیاسی ایران و افغانستان. برنامه ریزی و آمایش فضا، شماره 2، صص 25-1.
حافظ نیا، محمد رضا. (1385). اصول و مبانی ژئوپلیتیک. مشهد: انتشارات پاپلی.
حسیبی، رباب. (1371). تقسیم آب هیرمند و انعکاس آن در روابط ایران و افغانستان. گنجینه اسناد، شماره 5 و 6، صص 61-44.
رحمانیان داریوش و براقی، فضل الله. (1389). جایگاه مساله آب هیرمند در مناسبات ایران و افغانستان در دوره رضا شاه. تاریخ ایران، شماره 65-64، صص 70-37.
سالور، عباس. (1381). رود هیرمند و اختلاف حقابه. تاریخ معاصر ایران، سال 6، شماره 21و 22، صص 858-575.
سیستانی، محمد اعظم. (1367). سیستان : سرزمین ماسه ها وحماسه ها. کابل : آکادمی علوم جمهوری افغانستان، مرکز علوم اجتماعی.
فتحی، محمد. (1383). تهران، کابل و آب هیرمند. گزارش، شماره 161، صص 25-22.
کمپ، جفری و هارکاوی، رابرت. (1383). جغرافیای استراتژیک خاورمیانه (جلد اول). ترجمه: سید مهدی حسینی متین، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
مجتهدزاده، پیروز. (1374). هیرمند و هامون در چشم انداز هیدروپلیتیک خاور ایران. اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 102-101، صص 38-33.
محمد حسن ضیا، توانا و دیگران. (1389). بررسی تطبیقی اثرات کاهش آب هیرمند بر فعالیت های کشاورزی در روستاهای سیستان. پژوهش های جغرافیای انسانی، شماره 71، صص 65-49.
مختاری هشی، حسین. (1392). هیدروپلیتیک ایران؛ جغرافیای بحران آب در افق سال 1404. فصلنامه ژئوپلیتیک، سال نهم، شماره سوم، صص 83-49.
ملکی، بهنام. (1383). رودخانه هیرمند و چالش های پیش رو. اطلاعات سیاسی- اقتصادی. شماره 210-209، صص 71-66.
Carius, A., Dabelko, D. G., & Wolf T. , A. (2004). Water, conflict, and cooperation. Environmental Change and Security Project Report, 10, 60-66.
Choucri Nazli & Robert, North. (1975). Nations in Conflict: National Growth and International Violence. Sanfrancisco. Califi Freeman.
Engelman, R., & LeRoy, P. (1993). Sustaining water. Population and the future of renewable water supplies.
Haggett, P. (1991). Geography-a modern synthesis. UTB fuer Wissenschaft: Grosse Reihe (Germany).
Haggett, Peter. (1983). Geography: A Modern Synthesis. New York: Publisher: Harpercollins College Div.
Haggett, Peter. (2001). Geography: A Global Synthesis. Publisher: Prentice Hall.
HDR (Human Development Report) (2006). Beyond scarcity: Power, poverty and the global water crisis. Chapter 6. UNDP.
Holsti, K.J. (1986). Resolving International Conflicts: a Taxonomy of Behavior and some Figures on Procedures. Journal of Conflict Resolution.
King, M. & Sturtewagen, B. (2010). Making the most of Afghanistan’s River Basins Opportunities for Regional Cooperation. The East West Institute 11 East 26th Street, 20th Floor New York, NY 10010.
Najafi, Alireza & Vatanfada, Jabbar. (2013). Transboundary Water Management Improvements, the Way Forward in the Middle East; Case Study: Transboundary Water Management of Iran and Neighbors. Geopolitics Quarterly, Volume: 8, No 4, Pp. 135-155.
Richard, Ashley. (1980). the Political Economy of War and Peace. London: Francis Pinter.
Rijsberman, F. R. (2006). Water scarcity: Fact or fiction? Agricultural Water Management, 80 (1), 5-22.
Turton, A., & Henwood, R. (2002). Hydropolitics in the developing world: a southern African perspective: International Water Management Institute.
UN. (2008). Transboundary Waters: Sharing Benefits, Sharing Responsibilities. http://www.unwater.org/downloads/UNW_TRANSBOUNDARY.pdf, accesed on Agust 27, 2015.
UNDP. (2006). Human Development Report, Beyond scarcity: power, poverty and the global water crisis. New York.
WWAP. (2012). The United Nations World Water Development Report 4: Managing Water under Uncertainty and Risk. Paris: UNESCO.
هیدروپلیتیک هیرمند و بازتاب های فضایی آن در روابط ایران و افغانستان
مهدی کریمی - استادیار، مطالعات اسناد فرهنگی آسیا، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.
هادی سیفی فرزاد 1- دانش آموخته دکترای جغرافیای سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
قاسم اصولی اودلو - استادیار، روابط بین الملل، موسسه آموزش عالی بیمه اكو، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
مجتبی شعیبی - دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
تاريخ دريافت: 11/04/1399 | تاريخ پذیرش: 07/01/1400 |
چکیده
آب منشا حیات بر روی کره زمین است که امکان یافتن جایگزینی آن وجود ندارد، همین طور انتقال و شیرین کردن آب هزینههای زیاد دارد. با افزایش تقاضا برای منابع آب و آلوده شدن آبهای سطحی و زیرزمینی در بسیاری از مناطق جهان، آب تبدیل به عاملی برجسته در روابط سیاسی بین کشورها شده و احتمال وقوع منازعه و درگیری بر سر آن تشدید میگردد، به گونهای که روابط دو کشور را در زمینههای مختلف متاثر میکند. عدم تطابق مرزهای سیاسی با مرزهای طبیعی و حوضههای آبریز رودخانه ها موجب شده است که امروزه بیش از 40 درصد از جمعیت جهان در مناطقی زندگی کنند که حوضههای آبریز آنها بین دو یا چند کشور مشترک است. با توجه به روند افزایشی مصرف آب در بخش های فرادست رودخانهها و منابع آبی، مشاجرات هیدروپلیتیک میان جوامع و ملتهای ساکن در فرادست و فرودست نیز در حال افزایش است. رودخانه هیرمند علاوه بر کاهش بارندگی و خشکسالی، بوسیلهی سدهای احداث شده، آب ورودی به کشور ایران به شدت کاهش پیدا کردهاست؛ و اثرات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و سیاسی (درسطح داخلی و بینالمللی) بر جای گذاشته است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی در پی بررسی تبعات مناقشه بر سر آب در منطقه سیستان و بازتابهای فضایی این مناقشات میباشد. یافتههای پژوهش نشان میدهد که مهمترین بازتابهای هیدروپلیتیک هیرمند، در بحران آب در منطقه سیستان و متاثر ساختن روابط دو کشور ایران و افغانستان انعکاس دارد همین طور در داخل کشور ایران بازتابهای فضایی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی داشته است.
واژگان کلیدی: هیدروپلیتیک؛ رود هیرمند؛ ایران؛ افغانستان، بازتاب¬های فضایی
نحوه استناد به مقاله: کریمی، مهدی، سیفی فرزاد، هادی، اصولی اودلو و شعیبی، مجتبی (1400)، هیدروپلیتیک هیرمند و بازتاب های فضایی آن در روابط ایران و افغانستان، پژوهشنامه جغرافیا و نظامهای فضایی، 2 (1)، 54- 73. http://jgss.ir/Article/16071
|
مقدمه
آب منشا حیات بر روی کره زمین است که امکان یافتن جایگزینی برای آن وجود ندارد. در سراسر تاریخ بشر، دسترسی مطمئن به آب، یک شرط اساسی برای توسعه اجتماعی، اقتصادی و پایداری فرهنگ و تمدن بوده است. این امر تا بدان جا نقش دارد که حتی اگر کشورهای در حال توسعه روش های جدیدی برای توسعه خویش در پیش گیرند و از اشتباهات گذشته اجتناب نمایند، باز هم تصور استمرار توسعه پایدار در شرایطی که کمیابی و کمبود منابع و ذخایر آب شیرین تجدید شونده وجود دارد، بسیار دشوار است. آب که تصفیه آن دشوار، انتقال آن پرهزینه و جایگزین کردن آن ناممکن است یگانه عنصری است که وجود آن برای تولید مواد غذایی، توسعه اقتصادی و بقای حیات ضروری است. هیچ کشوری بدون اطمینان از داشتن تامین آب نمی تواند ثبات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی خود را حفظ کند و بدون کاهش میزان آلوگی جو، امنیت نسل های آتی از نظر آب و غذا مبهم و بدین طریق توسعه پایدار فقط در حد یک شعار باقی خواهد ماند (کرمزاده و مرادیان، 1396: 340).
با افزایش تقاضا برای منابع آب و آلوده شدن آب های سطحی و زیرزمینی در بسیاری از مناطق جهان، آب تبدیل به عاملی برجسته در روابط سیاسی بین کشورها شده و احتمال وقوع منازعه و درگیری بر سر آن تشدید می گردد. کشمکش و درگیری بر سر کیفیت منابع آب از طریق همکاری بین کشورها قابل مدیریت می باشد ولی اختلاف بر سر کمیت منابع و مساله کاهش منابع آب به دشواری قابل حل است و در بسیاری از موارد، تهدیدی برای درگیری و منازعه میان کشورها می باشد، با توجه به اینکه اگرچه تلاشها برای تنظیم مقررات مربوط به بهرهبرداری از رودهای بین المللی صورت گرفته اما هنوز تعریف دقیقی از میزان حاکمیت دولتها بر این منابع آن گونه که مورد قبول همگان باشد ارایه نشده است که بر اساس آن بتوان مسایل و اختلافات بر سر تقسیم منابع آب رودهای بین المللی را حل نمود. چگونگی استفاده مشترک و بهینه از منابع آب شیرین موجود در جهان که هم محدود و آسیبپذیر و هم عامل بقای زندگی، توسعه و محیط است می تواند تعیین کننده وضعیت صلح یا جنگ در عصر حاضر باشد. شاید نیز بتوان قرن حاضر را قرن آب نامید.
هیرمند یکی از رودخانه هایی است که مورخان قدیم و جدید در مورد اهمیت آن اتفاق نظر دارند و سیستان را زاییده هیرمند می دانند. پیش از تقسیم سیستان در نتیجه حکمیت گلداسمیت در سال 1872 و سپس با تغییر بستر رود هیرمند در سال 1896 که منجر به حکمیت مک ماهون در سال 1905 شد، مساله آب هیرمند موضوعیت نداشت، زیرا هیرمند یکپارچه و یکدست بود و ساکنان آن در دو طرف رود بر اساس عرف و رسم معمول از آب آن برای مصارف کشاورزی و آشامیدنی خود استفاده می کردند. با تقسیم سیستان و انضمام نیمی از آن به افغانستان، ساکنان میدانستند به یکباره از هم جدا افتاده در دو سوی مرزهای سیاسی قرار گرفتند و از این زمان بر سر نحوه استفاده از آب هیرمند دچار اختلاف شدند. درگیریهای محلی بر روابط دو کشور همسایه تاثیر گذاشت و با وجود مذاکرات و توافق های دو کشور در مقاطع مختلف تاریخی هنوز مساله آب محل اختلاف است و دیپلماتها از آن به "استخوان لای زخم" تعبیر کرده اند (گرگیج و خزایی، 1398: 53) آنچه که بر اهمیت مساله آب در دو کشور می افزاید، واقع بودن منطقه مورد مناقشه در یک حوزه جغرافیایی نیمه خشک و حارهای است. بررسی بازتابهای فضایی این پدیده موضوع پژوهش حاضر است. در واقع این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی در پی بررسی تبعات مناقشه بر سر آب در منطقه سیستان است. مهمترین بازتابهای هیدروپلیتیک هیرمند، در بحران آب در منطقه سیستان و متاثر ساختن روابط دو کشور ایران و افغانستان انعکاس دارد. آنچه که ضرورت چنین پژوهش هایی را دو چندان میکند این است که مساله آب همچنان به طور کامل حل و فصل نشده و مذاکرات میان نمایندگان دو طرف جریان دارد و این پژوهش ها می تواند زوایای مهم موضوع مورد مناقشه را آشکار کند. بررسی بیشتر این پدیده می تواند افکار عمومی را به این موضوع متوجه کند و این نکات مهم می تواند برای متولیان امر و مذاکره کنندگان مفید و سودمند باشد.
روش تحقیق
همان طور که در مقدمه بحث نیز اشاره شد این پژوهش به دنبال یافتن پاسخی به این سوال اصلی است که "مهمترین بازتاب های فضایی هیدروپلیتیک هیرمند چیست؟" فرضیه پژوهش نیز عبارتست از: " به نظر میرسد مهمترین بازتابهای فضایی هیدروپلیتیک هیرمند، بحران آب در منطقه سیستان و متاثر ساختن روابط دو کشور ایران و افغانستان است". با این اوصاف پژوهش مزبور به لحاظ هدف، بنيادي و به لحاظ ماهيت و روش، از نوع توصیفی- تحلیلی ميباشد. ابزار گردآوري اطلاعات با استفاده از روش کتابخانهاي ميباشد. در روش کتابخانهاي، استفاده از منابع موجود در كتابخانه ها، اطلاعات آماری رسمی و معتبر بین المللی مورد توجه قرار ميگيرد. براي تجزيه و تحليل یافته ها، از روش تحليل کیفی داده ها استفاده می شود.