تحلیل الگوی فضایی _ زمانی تولید غلات در ایران
محورهای موضوعی : جغرافیای اقتصادی
حسنعلی فرجی سبکبار
1
(دانشگاه تهران)
محمد رضا رضوانی
2
(گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
فاطمه جمشیدی
3
(دانشگاه تهران)
بهمن طهماسی
4
(گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران)
کلید واژه: تحلیل فضایی _ زمانی, تولید , غلات, ایران,
چکیده مقاله :
کشاورزی با توجه به نقش مهمی که در تامین مواد غذایی، مقابله با چالش‌هایی همچون افزایش گرسنگی در سطح جهان و تهیه مواد مورد نیاز صنایع جایگاه ویژه‌ای در برنامه‌ریزی‌های حکومت‌ها مختلف دنیا به خود اختصاص داده است. در ایران نیز توجه به امنیت غذایی و تولیدات بخش کشاورزی همواره یکی از اهداف عمده برنامه‌های توسعه روستایی و کشاورزی بوده است. برای تحقق امنیت غذایی علاوه بر توجه به منابع تولید غذا توجه به توزیع فضایی تولید مواد غذایی نیز ضروری است. گروه غلات یکی از زیر بخش‌های کشاورزی است که بخش عمده نیازهای غذایی جوامع را تامین می‌کند. در همین زمینه، باتوجه به نقش موثر غلات آن در تامین امنیت غذایی کشور، در پژوهش حاضر به تحلیل روندها و تغییرات فضایی و زمانی تولید غلات(گندم و جو) طی یک دوره 35 ساله از 1362 تا 1397 پرداخته شده است. در این مطالعه روش پژوهش به صورت توصیفی تحلیلی است. گردآوری اطلاعات با روش کتابخانه‌ای و داده‌های رسمی جهاد کشاورزی و مرکز آمار ایران صورت گرفته است. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از تکنیک‌های آمار فضایی در محیط نرم‌افزار Arc Map انجام شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد در سطح ملی روند کلی تولید گندم و جو با افزایش همراه بوده است. نتایج پژوهش در سطح استان‌ها نشان می‌دهد الگوی فضایی تمرکز تولید گندم از شرق و مناطق داخلی کشور به غرب کشور تغییر پیدا کرده است. و الگوی فضایی جو نشان دهنده کاهش تعداد استان‌های با تولید بالا و افزایش تعداد استان‌های با تولید کم است. همچنین نتایج تحلیل فضایی در سطح شهرستان‌های کشور نشان می‌دهد محل تمرکز تولید گندم در مناطقی از غرب، جنوب غرب و شمال شرق کشور شناسایی شده است و محل تمرکز تولید جو در یک منطقه از غرب تا مناطق داخلی و یک منطقه در شرق کشور شناسایی شده است.
Spatio-temporal analysis, production, cereals, Iran
- اکبرزاده، مرتضی؛ سلیمانی، محمد (۱۳۹۷). آسیب شناسی موانع توسعه بخش کشاورزی در کشورهای اسلامی. دو فصلنامه علمی _ پژوهشی مطالعات اقتصاد اسلامی، سال 11 ، شماره 1 ، صفحات ۶۷-۴۹.
- افراخته، حسن؛ حجی‌پور، محمد؛ رومیانی، احمد (1394). بهینه سازی الگوی کشت محصوات زراعی در راستای توسعه پایدار (مطالعه موردی: دشت سهل آباد)، پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، سال 4، شماره 9، صفحات 56-41.
- باقری، مهرداد؛ معززی، فاطمه (۱۳۸۹). تعیین الگوی بهینه کشت: کاربرد روش برنامه ریزی امکان. تحقیقات اقتصاد کشاورزی، جلد دوم، شماره۱، صفحات ۸۰-۵۳.
- جهاد کشاورزی(1397). آمارنامه اطلاعات کشاورزی ایران.
- جهاد کشاورزی(1393). آمارنامه اطلاعات کشاورزی ایران.
- جهاد کشاورزی(1382). آمارنامه اطلاعات کشاورزی ایران.
- جهاد کشاورزی(1372). آمارنامه اطلاعات کشاورزی ایران.
- جهاد کشاورزی(1362). آمارنامه اطلاعات کشاورزی ایران.
- حسنی نژاد، آسیه (۱۳۸۹). توسعه کشاورزی با تاکید بر گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی پایدار در شهرستان زرین دشت. پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه جغرافیا ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان.
- خدابنده، ناصر (۱۳۹۲). غلات. موسسه انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ یازدهم.
- ریاحی، وحید؛ ضیائیان فیروز آبادی، پرویز؛ عزیزپور، فرهاد؛ داروئی، پرستو (1398). عوامل موثر بر ناپایداری الگوی کشت در ناحیه لنجانات، اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال 8، شماره 4، صفحات 168-139.
- سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی(۱۳۹۷). اهمیت غلات در تغذیه انسان. فصلنامه نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی، سال 16، شماره ۶۱، صفحات 5-4.
- شرفی، سیامک؛ نوراللهی، داریوش (1399). توان سنجی کاربری کشاورزی اراضی ملی با رویکرد آمایش سرزمین (مطالعه موردی: حوضه چالانچولان، در شرق استان لرستان). آمایش سرزمین، دوره 12، شماره 2، صفحات 357-331.
- عسگری، علی(1390). تحلیل‌های آمار فضایی با Arc GIS. انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران، تهران.
- فرجی، امین؛ صحنه، فریبا (1399). ارزیابی توان اکولوژیک سرزمین در استان گلستان به منظور توسعه کاربری‌های کشاورزی با رویکرد آمایش سرزمین، آمایش سرزمین، دوره 12، شماره 2، صفحات 274-253.
- کلهر، سعید (۱۳۹۵). بررسی ارتباط کوتاه مدت و بلند مدت انتشار گاز C02 و امنیت غذایی در ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشکده کشاورزی ، دانشگاه ارومیه.
- مهرابی بشرآبادی، حسین؛ اوحدی، عبدالحسین(1393). بررسی عوامل موثر بر امنیت غذایی در ایران. اقتصاد کشاورزی، ویژه نامه، صفحات 121-111.
- مرکز آمار ایران (1397). سالنامه آماری ایران، فصل اول، سرزمین و آب و هوا.
- هاشمی تبار، مهدی، اکبری، احمد، درینی، مهسا(۱۳۹۷). تحلیل عوامل موثر بر امنیت غذایی در نواحی روستایی جنوب استان کرمان. اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال 7، شماره ۲، صفحات 8۱-۱ . - Aborisade, B., & Bach, C. (2014). Assessing the pillars of sustainable food security. European International Journal of Science and Technology, 3(4), 117-125. - Alexandratos, N., & Bruinsma, J. (2012). World agriculture towards 2030/2050: the 2012 revision. - Arora, N. K. (2018). Agricultural sustainability and food security. Environmental Sustainability,217-219. - Bender, D. A. (2006). Benders’ dictionary of nutrition and food technology. 8th edn. Woodhead Publishing. - BNF (British Nutrition Foundation) (1994) Starchy Foods in the Diet. BNF, London. - Baulcombe, D., Crute, I., Davies, B., Dunwell, J., Gale, M., Jones, J., ... & Toulmin, C. (2009). Reaping the benefits: science and the sustainable intensification of global agriculture. The Royal Society. - Frazier, A. E., Bagchi-Sen, S., & Knight, J. (2013). The spatio-temporal impacts of demolition land use policy and crime in a shrinking city. Applied Geography, 41, 55-64. - FAO (Food and Agriculture Organisation) (2002) World Agriculture: Towards 2015/2030. Summary Report. FAO, Rome. - FAO (Food and Agriculture Organisation) (2003) Food Outlook. No. 4. FAO Global Information and Early Warning System on Food and Agriculture. FAO, Rome. - Fan, L., Liang, S., Chen, H., Hu, Y., Zhang, X., Liu, Z., ... & Yang, P. (2018). Spatio-temporal analysis of the geographical centroids for three major crops in China from 1949 to 2014. Journal of Geographical Sciences, 28(11), 1672-1684. - FSIN, F. (2018). Global report on food crises 2018. World Food Programme. - Grassini, P., Eskridge, K. M., & Cassman, K. G. (2013). Distinguishing between yield advances and yield plateaus in historical crop production trends. Nature communications, 4(1), 1-11. - Godfray, H. C. J., Beddington, J. R., Crute, I. R., Haddad, L., Lawrence, D., Muir, J. F., ... & Toulmin, C. (2010). Food security: the challenge of feeding 9 billion people. science, 327(5967), 812-818. - Hubert, B., Rosegrant, M., Van Boekel, M. A., & Ortiz, R. (2010). The future of food: scenarios for 2050. Crop Science, 50, S-33. - Harris, D. R., & Fuller, D. Q. (2014). Agriculture: definition and overview. Encyclopedia of global archaeology, 104-113. - Headey, D. (2011). Rethinking the global food crisis: The role of trade shocks. Food Policy, 36(2), 136-146. - Kent, N. L. & Evers, D,A. (2017). Kent’s Technology of Cereals: An introduction for students of food science and agriculture. Elsevier. - Levine, N. (2004). CrimeStat III: a spatial statistics program for the analysis of crime incident locations (version 3.0). Houston (TX): Ned Levine & Associates/Washington, DC: National Institute of Justice. - Lunetta, R. S., Shao, Y., Ediriwickrema, J., & Lyon, J. G. (2010). Monitoring agricultural cropping patterns across the Laurentian Great Lakes Basin using MODIS-NDVI data. International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation, 12(2), 81-88. - Lu, Y., Zhang, X., Chen, S., Shao, L., & Sun, H. (2016). Changes in water use efficiency and water footprint in grain production over the past 35 years: a case study in the North China Plain. Journal of cleaner production, 116, 71-79. - McKevith, B. (2004). Nutritional aspects of cereals. Nutrition Bulletin, 29(2), 111-142. - Nijbroek, R. P., & Andelman, S. J. (2016). Regional suitability for agricultural intensification: a spatial analysis of the Southern Agricultural Growth Corridor of Tanzania. International journal of agricultural sustainability, 14(2), 231-247. - Neumann, K., Verburg, P. H., Stehfest, E., & Müller, C. (2010). The yield gap of global grain production: A spatial analysis. Agricultural systems, 103(5), 316-326. - Ord, J. K., & Getis, A. (1995). Local spatial autocorrelation statistics: distributional issues and an application. Geographical analysis, 27(4), 286-306 - Pan, J., Chen, Y., Zhang, Y., Chen, M., Fennell, S., Luan, B., ... & Wang, J. (2020). Spatial-temporal dynamics of grain yield and the potential driving factors at the county level in China. Journal of Cleaner Production, 255, 120312 - Pretty, J. (2008). Agricultural sustainability: concepts, principles and evidence. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 363(1491), 447-465. - Rosegrant, M. W., Tokgoz, S., & Bhandary, P. (2013). The new normal? A tighter global agricultural supply and demand relation and its implications for food security. American Journal of Agricultural Economics, 95(2), 303-309. - Reynolds, M. P., Quilligan, E., Aggarwal, P. K., Bansal, K. C., Cavalieri, A. J., Chapman, S. C., ... & Jagadish, K. S. (2016). An integrated approach to maintaining cereal productivity under climate change. Global Food Security, 8, 9-18. - Wheeler, T., & Von Braun, J. (2013). Climate change impacts on global food security. Science, 341(6145), 508-513. - Zhang, C., Luo, L., Xu, W., & Ledwith, V. (2008). Use of local Moran's I and GIS to identify pollution hotspots of Pb in urban soils of Galway, Ireland. Science of the total environment, 398(1-3), 212-221. - Zou, J., & Wu, Q. (2017). Spatial Analysis of Chinese Grain Production for Sustainable Land Management in Plain, Hill, and Mountain Counties. Sustainability, 9(3), 348.
تحلیل الگوی فضایی - زمانی تولید غلات در ایران1
حسنعلی فرجی سبکبار - دانشیار، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
محمدرضا رضوانی2- استاد، گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
فاطمه جمشیدی- دانشجوی کارشناسی ارشد، رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
بهمن طهماسبی - دانشجوی دکتری، رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
تاريخ دريافت: 05/9/1399 | تاريخ پذیرش: 22/02/1400 |
چکیده
کشاورزی با توجه به نقش مهمی که در تامین مواد غذایی، مقابله با چالش‌هایی همچون افزایش گرسنگی در سطح جهان و تهیه مواد مورد نیاز صنایع جایگاه ویژه‌ای در برنامه‌ریزی‌های حکومت‌ها مختلف دنیا به خود اختصاص داده است. در ایران نیز توجه به امنیت غذایی و تولیدات بخش کشاورزی همواره یکی از اهداف عمده برنامه‌های توسعه روستایی و کشاورزی بوده است. برای تحقق امنیت غذایی علاوه بر توجه به منابع تولید غذا توجه به توزیع فضایی تولید مواد غذایی نیز ضروری است. گروه غلات یکی از زیر بخش‌های کشاورزی است که بخش عمده نیازهای غذایی جوامع را تامین می‌کند. در همین زمینه، باتوجه به نقش موثر غلات در تامین امنیت غذایی کشور، در پژوهش حاضر به تحلیل روندها و تغییرات فضایی و زمانی تولید غلات(گندم و جو) طی یک دوره 35 ساله از 1362 تا 1397 پرداخته شده است. در این مطالعه روش پژوهش به صورت توصیفی تحلیلی است. گردآوری اطلاعات با روش کتابخانه‌ای و داده‌های رسمی جهاد کشاورزی و مرکز آمار ایران صورت گرفته است. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از تکنیک‌های آمار فضایی در محیط نرم‌افزار Arc Map انجام شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد در سطح ملی روند کلی تولید گندم و جو با افزایش همراه بوده است. نتایج پژوهش در سطح استان‌ها نشان می‌دهد الگوی فضایی تمرکز تولید گندم از شرق و مناطق داخلی کشور به غرب کشور تغییر پیدا کرده است. و الگوی فضایی جو نشان دهنده کاهش تعداد استان‌های با تولید بالا و افزایش تعداد استان‌های با تولید کم است. همچنین نتایج تحلیل فضایی در سطح شهرستان‌های کشور نشان می‌دهد محل تمرکز تولید گندم در مناطقی از غرب، جنوب غرب و شمال شرق کشور شناسایی شده است و محل تمرکز تولید جو در یک منطقه از غرب تا مناطق داخلی و یک منطقه در شرق کشور شناسایی شده است.
واژگان کلیدی: تحلیل فضایی _ زمانی، الگوی فضایی، تولید غلات، ایران.
نحوه استناد به مقاله: فرجی سبکبار، حسنعلی، رضوانی، محمدرضا، جمشیدی، فاطمه و طهماسبی، بهمن (1400)، تحلیل الگوی فضایی - زمانی تولید غلات در ایران، پژوهشنامه جغرافیا و نظامهای فضایی، 2 (1)، 16- 36. http://jgss.ir/Article/15989
|
مقدمه
در کشورهای رو به رشد و در حال گذار کشاورزی در تحکیم پایه‌های اقتصادی کشور نقش اساسی ایفا می‌کند، بیش از ۲۵ درصد جمعیت کشور ساکن مناطق روستایی هستند و کشاورزی یکی از بخش‌های مهم اقتصادی در این مناطق است که سبب کارآفرینی، اشتغال مستقیم و غیرمستقیم و به کارگیری نیروی انسانی روستایی می‌شود. علاوه بر آن کشاورزی به واسطه نقش مهمی که در تامین مواد غذایی و تهیه مواد نخستین برخی صنایع دارد جایگاه و اهمیت ویژه‌ای در برنامه‌ریزی‌ها به خود اختصاص داده است. برای مقابله با چالش‌های همچون افزایش گرسنگی در سطح جهان، عدم وجود تعادل در رژیم غذایی روزانه افراد، نابودی محیط زیست و منابع طبیعی و مسائلی از این دست باعث شده که موضوع امنیت غذایی به یکی از مهمترین مسائل جوامع بشری تبدیل گردد (هاشمی تبار و همکاران، 1397: 2؛ Arora, 2018: 217). در سال 2018 ، در مجموع 124 میلیون نفر در 51 کشور دنیا دچار بحران غذایی بوده و از عدم امنیت غذایی شدید رنج می‌بردند (FSIN,2018: 4). بنابراین، به منظور نظارت بر مشکل کمبود مواد غذایی، داشتن آگاهی و اطلاعات کافی درباره کمیت، کیفیت، نوع، سطح زیرکشت، میزان تولید و نحوه پراکنش محصولات کشاورزی در سطح سرزمین ضروری است(فرجی و صحنه، 1399: 255). توسعه بخش کشاورزی در رشد و توسعه کشورهای درحال توسعه نقش اساسی ایفا می‌کند و از منظر ارتقا استانداردهای زندگی می‌تواند زندگی بخش بزرگی از مردم و بخصوص روستائیان را بهبود بخشد(اکبرزاده و سلیمانی، ۱۳۹۷: 50). در طول یک قرن گذشته، تولید مواد غذایی به دلیل پیشرفت در تولید محصولات کشاورزی و به کارگیری فن‌آوری‌های نوین گونه‌های بذر اصلاح شده، به ویژه در طول انقلاب سبز، افزایش یافت، به طوریکه، سرانه تولید محصولات کشاورزی از رشد جمعیت پیشی گرفت و در مقایسه با سال 1960 ، مقدار غذای موجود برای هر فرد 25 درصد افزایش یافته است. به طور مشابه، تولید جهانی غلات در طول 50 سال گذشته دو برابر شده است (Pretty, 2008: 449). اما تولید محصولات کشاورزی در سال‌های اخیر به دلیل کاهش بازدهی در نهاده‌های تولید، استفاده بیش از اندازه از زمین و مخالفت عمومی در استفاده از انواع کودهای شیمیایی، تغییر اقلیم، شهرگرایی، کاهش سطح زیرکشت و کمبود آب کاهش یافته است(Baulcombe et al,2009: 72; pan et al, 2020: 1; Wheeler & Von Braun, 2013: 509; Lunetta et al, 2010: 82; Godfray et al,2010:812-813; Lu et al, 2016: 72). برای دست یابی به امنیت غذایی بررسی‌ها حاکی از آن است که تولید مواد غذایی متناسب با رشد فزاینده جمعیت باید ۷۰ تا ۱۱۰ درصد افزایش داشته باشد (Nijbroek & Andelman , 2016: 231) برای تحقق امنیت غذایی علاوه بر آنکه لازم است به منابع تولید غذا توجه شود می‌بایست به نحوه توزیع غذا بمنظور عادلانه آن بودن نیز توجه کرد. امنیت غذایی صرفا به زمین و کشاورزی وابسته نیست و علاوه بر عوامل طبیعی به عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز وابسته است (هاشمی تبار و همکاران، 3:1397). امنیت غذایی هدفی است که در پس آن اهداف مهم دیگر اقتصادی نهفته است، که هر یک از اهمیت بسیاری برخوردار هستند. توجه به امنیت غذایی در ایران همواره یکی از اهداف عمده برنامه‌های توسعه روستایی و کشاورزی بوده (مهرابی و اوحدی، 1393: 112) بعلاوه توجه به استراتژیک بودن غلات و نقش موثر آن در تامین امنیت غذایی کشور مطالعه تغییرات فضایی _ زمانی تولید غلات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در همین راستا پژوهش حاضر در پی آن است تا به تحلیل و بررسی تغییر و تحولات فضایی و زمانی تولید غلات در ایران بپردازد.
پیشینه تحقیق
بررسی پیشینه تحقیقات صورت گرفته در زمینه تحلیل الگوهای فضایی و زمانی در حوزه کشاورزی به طور عام و حوزه غلات به طور خاص، نشان دهنده وجود برخی مطالعات داخلی و خارجی است که در ادامه به مرور خلاصه نتایج آن‌ها پرداخته می‌شود:
کوآر و همکاران3 (۲۰۰۶) به بررسی تغییرات فضایی _ زمانی سطح، تولید و عملکرد گندم در پنجاب هند پرداخته‌اند، نتایج حاکی از این پژوهش بیانگر آن است که رابطه معنی‌داری بین سطح و تولید گندم در اکثر مناطق مورد بررسی وجود دارد. افزایش هم در سطح و هم در تولید در دهه‌های اخیر در مقایسه با چند دهه دیگر چشمگیر بوده است. این افزایش در تولید نه تنها به دلیل افزایش مساحت بلکه به دلیل افزایش بهره‌وری بوده است. زو و همکاران4 (۲۰۱۳) در مقاله‌ای با عنوان تحلیل فضایی _ زمانی تولید، مصرف و مکانیزاسیون غلات در چین، دریافتند که هماهنگی بین تولید و مصرف غلات به جهت تامین امنیت غذایی ضروری است. در سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷ تفاوت فضایی معناداری بین مناطق تولید غلات و مناطق مصرف کننده آن ایجاد شده است که عواملی مانند منابع آب و زمین، تغییرات آب و هوایی ، سطح پیشرفت مکانیزاسیون و سیاست تولید غلات بر مناطق تولید کننده اثر داشته‌اند و عواملی مانند توسعه سریع شهری، صنعت فرآوری غلات و ارتقا مصرف مواد غذایی بر تغییر هماهنگی مصرف تاثیر گذار بوده‌اند. ژانگ و همکاران5 (۲۰۱4) به مدل سازی فضایی پراکندگی اراضی زراعی و تغییرات زمان