تحلیل و بررسی کیفیت زندگی شهری از نگاه پیچیدگی(مطالعه موردی : ناحیه 2 منطقه 13شهرداری تهران)
محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری
کرامت اله زیاری
1
(دانشگاه تهران)
حسین حاتمی نژاد
2
(دانشگاه تهران)
حسین بهبودی مقدم
3
(دانشگاه تهران)
کلید واژه: کیفیت زندگی شهری, پیچیدگی, ناحیه۲, منطقه ۱۳ تهران,
چکیده مقاله :
کیفیت زندگی شهری مفهومی چند بعدی است و ابعاد مختلف اجتماعی،اقتصادی،سیاسی وکالبدی را در بر می گیرد.این تنوع در ابعاد، سبب می شود تا برنامه ریزی کیفیت زندگی تحت تاثیر بازیگران و عوامل مختلف قرار بگیرد و با ویژگی های پیچیدگی چون عدم قطعیت،رشد غیر خطی و قابلیت غیر قابل پیش بینی متبلور شود. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، بررسی چگونگی کیفیت زندگی شهری در ناحیه ۲ شهرداری منطقه 13 تهران و تحلیل عوامل موثر بر آن از نگاه پیچیدگی است.شیوه جمع‌آوری اطلاعات مبتنی بر پرسشنامه و مصاحبه بوده است و برای تحلیل داده ها از فرایند تحلیل سلسله مراتبی و نرم‌افزار Expert Choice و روش مکتور (Mactor) استفاده شده است.نمونه آماری پژوهش شامل ۲۸۰ نفر از ساکنین و ۵۰ نفر از کارشناسان شهرداری منطقه ۱۳ و ناحیه ۲ آن است.در بررسی چگونگی کیفیت زندگی بر اساس نتایج تکنیک AHP مشخص شد که از نظر کیفیت ابعاد کالبدی- فضایی (عینی )، زیست محیطی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی، محله نیرو هوایی و از نظر کیفیت ابعاد کالبدی- فضایی(ذهنی) محله پیروزی،مطلوب ترین محلات به حساب می آیند.اما در بررسی عوامل موثر بر کیفیت زندگی مشخص شد که تنوعی از بازیگران در سیاستهای تاثیرگذار بر کیفیت زندگی شهری تهران نقش دارند و مواضع متفاوتی از همگرایی،واگرایی و رقابت نسبت به سیاستهای کیفیت زندگی از خود نشان می دهند. چنین تنوعی در بازیگران و همگرایی،واگرایی و رقابت در موضع گیری آنها در قبال سیاستها، حکایت از تنوع و گوناگونی عناصر مداخله در برنامه ریزی شهری به ویژه کیفیت زندگی دارد.یعنی دوران انگاره شهر به عنوان ماشین با ابزار اجرایی مانند طرح های جامع و تفصیلی و مدلهای ایستا به پایان رسیده است و انگاره ای جدید به نام شهر به عنوان یک سیستم پیچیده را تداعی می کند.
Quality of urban life is a multidimensional concept and includes various social, economic, political and physical dimensions. This diversity in dimensions causes quality of life planning to be influenced by different actors and factors and crystallized with complex features such as Uncertainty, nonlinear growth and unpredictable capability. Accordingly, the purpose of this study is to investigate the quality of urban life in District 2 of the Municipality of District 13 of Tehran and analyze the factors affecting it in terms of complexity. The method of data collection was based on questionnaires and interviews. Hierarchy and Expert Choice software and Mactor method are used. The statistical sample of the study includes 280 residents and 50 municipal experts in the 13th and 2nd districts. In the study of quality of life based on the results of AHP technique, it was found that in terms of quality of physical-spatial (objective) dimensions, environmental, socio-cultural and economic, Niroo havayi neighborhood and in terms of quality of physical-spatial (mental) dimensions of Piroozi neighborhood, They are considered the most desirable neighborhoods. However, in examining the factors affecting the quality of life, it was found that a variety of actors are involved in policies affecting the quality of urban life in Tehran and show different positions of convergence, divergence and competition towards quality of life policies. Such diversity in actors and convergence, divergence and competition in their stance on policies, indicate the diversity of elements of intervention in urban planning, especially quality of life. That is, the era of the idea of the city as a machine with executive tools such as comprehensive and detailed plans and static models is over, and evokes a new concept called the city as a complex system.
۱- بهبودی مقدم،حسین(۱۳۹۹)،پویش فضایی بخش مرکزی شهر تهران بر اساس نظریه پیچیدگی،رساله دکتری در رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری،به راهنمایی حسین حاتمی نژاد و احمد پوراحمد،دانشکده جغرافیا،دانشگاه تهران.
۲- ¬ شورچه، محمود، ( 1393 ) ،دیدگاههای نو در سیستمهای شهری، چاپ اول،تهران: انتشارات مدیران امروز.
۳- شهرداری منطقه ۱۳ تهران،۱۳۹۵.
۴- طالبیان،حامد،مولایی، محمد مهدی،ارشدی،محمد(۱۳۹۵)،تحلیل بازیگران کلیدی مسئله بحران منابع زیرزمینی آب در سال ۱۳۹۵،کاربرد روش مکتور بر اساس یافته های آینده پژوهی ایران ،کنفرانس ملی دیده بانی آینده زمین، دوره۱،تهران:۱-۱۸ .
۵- مولایی قلیچی،محمد(۱۳۹۷)،تبیین و ارائه الگوی بهینه مدیریت رشد شهری(نمونه موردی: کرج)،رساله دکتری در رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری،به راهنمایی رحمت الله فرهودی و سعید زنگنه شهرکی،دانشکده جغرافیا،دانشگاه تهران.
۶- میچل، ملانی(۲۰۰۹)،سیری در نظریه پیچیدگی،ترجمه رضا امیررحیمی،چاپ اول،تهران:انتشتارات نشر نو.
۷- نصرتی محبوبه،(۱۳۹۱) بررسی و طبقه بندی الگوی توسعه شهری بر اساس تئوری پیچیدگی و فراکتال ها، نمونه موردی:منطقه یک تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی،به راهنمایی طوفان حقانی، دانشکده هنر و معماری ،دانشگاه آزاد اسلامی.
8- Alfasi, Nurit (2018),The coding turn in urban planning: Could it remedy the essential drawbacks of planning. Journal of Planning Theory ., Vol. 17(3) 375–395.
9- Ani ,Matei, Catalina ,Antonie(2015), Complexity Theory and the Development of the Social Innovation. 3rd World Conference on Psychology and Sociology, WCPS- 2014, Procedia - Journal of Social and Behavioral Sciences 185 ( 2015 ) 61 – 66.
10- Battis-Schinker ,Eva. Al-Alawi ,Sarah. Knippschild ,Robert. Gmur, Karolina. Książek, Sławomir. Kukuła ,Marta.Belof ,Magdalena (2020), Towards quality of life indicators for historic urban landscapes– Insight into a German-Polish research project. Journal of Pre-proof.Published by Elsevier Inc.1-28.
11- Bibri,Simon Elias(2019),Big Data Science and Analytics for Smart Sustainable Urbanism. edition1, Publisher springer.
12- Boeing Geoff(2017), Measuring the Complexity of Urban Form and Design, Department of City and Regional Planning University of California, Berkeley.
13- Crawford,R.(2016),What can complexity theory tell us about urban planning?, New Zealand Productivity Commission Research, Note 2016/2.
14- El Din, Hamam Serag. Shalaby Ahmed, Elsayed Farouh, Hend. Elariane, Sarah A(2013), Principles of urban quality of life for a neighborhood, Journal of HBRC (2013) 9, 86–92.
15- GT Olya, Hossein. Javaneh ,Mehran(2017) Modelling tourism expenditure using complexity theory, Journal of Business Research 75 (2017) 147–158.
16- Haghani, T. (2009). “Fractal Geometry, Complexity, and the Nature of Urban Morphological Evolution: Developing a fractal analysis tool to assess urban morphological change at neighbourhood level”. A thesis submitted in partial fulfillment of the requirement of Birmingham City University for the degree of DOCTOR OF PHILOSOPHY , Birmingham City University.
17-Manson ,M. S.(2001) ,simplifying complexity: a review of complexity theory, Journal of Geoforum 32, 405-414.
18- Marans, Robert W(2012), Quality of Urban Life Studies: An Overview and Implications for Environment-Behaviour Research. Journal of Procedia - Social and Behavioral Sciences 35 ( 2012 ) 9 – 22.
19-Moroni, S. (2015). Complexity and the inherent limits of explanation and prediction. Journal of Planning Theory, 14(3), 248–267.
20- Moroni, Stefano, Buitelaar, Edwin, Sorel, Niels and Cozzolino ,Stefano,(2018) .Simple Planning Rules for Complex Urban Problems: Toward Legal Certainty for Spatial Flexibility..Journal of Planning Education and Research © The Author(s) 2018 Reprints and permissions: sagepub.com/journalsPermissions.nav DOI: 10.1177/0739456X18774122 jper.sagepub.com.
21 - Omkarprasad, V. and K., Sushil (2004) Analytic hierarchy process: An overview of applications, April.
22- Sapena. Marta. Wurm, Michael. Taubenb¨ock ,Hannes . Tuia, Devis . Ruiz, Luis A(2021), Estimating quality of life dimensions from urban spatial pattern metrics. Journal of Computers, Environment and Urban Systems 85 ,1-11.
23- Si Chen, E. Cerin, R. Stimson, and P.C. Lai(2016), An Objective Measure to Assessing Urban Quality of Life based on Land Use Characteristics. Journal of Procedia Environmental Sciences 36 ( 2016 ) 50 – 53.
تحلیل و بررسی کیفیت زندگی شهری از نگاه پیچیدگی
(مطالعه موردی: ناحیه 2 منطقه 13شهرداری تهران)
حسن بهبودی مقدم- دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کرامتاله زیاری1- استاد جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
حسین حاتمی نژاد- دانشیار جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
تاريخ دريافت: 07/08/1399 | تاريخ پذیرش: 23/02/1400 |
چکیده
کیفیت زندگی شهری مفهومی چند بعدی است و ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی را در بر میگیرد. این تنوع در ابعاد، سبب میشود تا برنامهریزی کیفیت زندگی تحت تاثیر بازیگران و عوامل مختلف قرار بگیرد و با ویژگیهای پیچیدگی چون عدم قطعیت، رشد غیر خطی و قابلیت غیر قابل پیشبینی متبلور شود. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر، بررسی چگونگی کیفیت زندگی شهری در ناحیه ۲ شهرداری منطقه 13 تهران و تحلیل عوامل موثر بر آن از نگاه پیچیدگی است. شیوه جمع‌آوری اطلاعات مبتنی بر پرسشنامه و مصاحبه بوده است و برای تحلیل دادهها از فرایند تحلیل سلسله مراتبی و نرم‌افزار Expert Choice و روش مکتور (Mactor) استفاده شده است. نمونه آماری پژوهش شامل ۲۸۰ نفر از ساکنین و ۵۰ نفر از کارشناسان شهرداری منطقه ۱۳ و ناحیه ۲ آن است. در بررسی چگونگی کیفیت زندگی بر اساس نتایج تکنیک AHP مشخص شد که از نظر کیفیت ابعاد کالبدی- فضایی (عینی)، زیست محیطی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی، محله نیرو هوایی و از نظر کیفیت ابعاد کالبدی- فضایی (ذهنی) محله پیروزی، مطلوبترین محلات به حساب میآیند. اما در بررسی عوامل موثر بر کیفیت زندگی مشخص شد که تنوعی از بازیگران در سیاستهای تاثیرگذار بر کیفیت زندگی شهری تهران نقش دارند و مواضع متفاوتی از همگرایی، واگرایی و رقابت نسبت به سیاستهای کیفیت زندگی از خود نشان میدهند. چنین تنوعی در بازیگران و همگرایی، واگرایی و رقابت در موضعگیری آنها در قبال سیاستها، حکایت از تنوع و گوناگونی عناصر مداخله در برنامهریزی شهری به ویژه کیفیت زندگی دارد. یعنی دوران انگاره شهر به عنوان ماشین با ابزار اجرایی مانند طرحهای جامع و تفصیلی و مدلهای ایستا به پایان رسیده است و انگارهای جدید به نام شهر به عنوان یک سیستم پیچیده را تداعی میکند.
واژگان کلیدی: کیفیت زندگی شهری، پیچیدگی، ناحیه۲، منطقه ۱۳ تهران
نحوه استناد به مقاله: بهبودی مقدم، حسن، زیاری، کرامت اله و حاتمی نژاد، حسین (1400)، تحلیل و بررسی کیفیت زندگی شهری از نگاه پیچیدگی (مطالعه موردی: ناحیه 2 منطقه 13شهرداری تهران)، پژوهشنامه جغرافیا و نظامهای فضایی، 2 (1)، 1- 15. http://jgss.ir/Article/15909
|
مقدمه
مفهوم کیفیت زندگی2(QoL) در پایان جنگ جهانی دوم ظهوری جدی یافت و همراه با مفهوم کیفیت زندگی شهری، در کنار شهرنشینی سریع و جهانیسازی توسعه یافت .(SiChen et al, 2016: 51)این مفاهیم از دیدگاه اندیشمندان مختلف، به عنوان مفاهیمی چند بعدی نگریسته شدهاند: ساپنا و همکاران (۲۰۲۱)، کیفیت زندگی را مفهوم گستردهای با مجموعهای از شاخصها مانند درآمد، میزان محرومیت، تحصیلات، نرخ اشتغال و ... تعریف میکنند (Sapena et al, 2021: 1). ال دین و همکاران (۲۰۱۳) بر ساختار پیچیده و چند بعدی کیفیت زندگی (Eldin et al, 2013: 86-92)، مارانز (۲۰۱۲) بر تاثیرپذیری ابعاد مختلف کیفیت زندگی از کلیت محیط جغرافیایی Marans, 2012: 10)) و اس آی چن و همکاران (۲۰۱۶)، بر جنبههای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی کیفیت زندگی تاکید میکنند که میتوانند با استفاده از هر دو اندازه گیری ذهنی و عینی ارزیابی شوند (SiChen et al, 2016: 51). بنابراین با توجه به این تعاریف، کیفیت زندگی شهری به عنوان مفهومی پیچیده تعریف میشود که برای توصیف همه روابط، پویاییها و روابط شبکهای موجود در فضای شهری کاربرد دارد و ابعاد مختلف زندگی شهری از حمل و نقل و کیفیت فضاهای عمومی تا ویژگیهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و محیطی را در بر میگیرد .( Eldin et al, 2013: 86-92)
از مهمترین دیدگاههایی که کیفیت زندگی در آن مورد توجه قرار گرفته است، دیدگاه توسعه پایدار است. در این دیدگاه، ابعاد کیفیت زندگی در سه ستون محیطی، اجتماعی – فرهنگی و اقتصادی خلاصه میشود که چگونگی ارتباط کیفیت زندگی با سه ستون توسعه پایدار سبب ظهور تقاطعی با عنوان «زیست پذیری» میشود. در رویکرد توسعه پایدار، مطالعات ارزیابی کیفیت زندگی یک مکان، معمولاً برابری اجتماعی - اقتصادی و همچنین پایداری زیست محیطی و اقتصادی را نیز اندازهگیری میکند .(Battis-Schinker et al, 2020: 2)این اندازهگیری معمولا در دو بعد عینی و ذهنی صورت میگیرد. بعد عینی شامل مجموعهای از شاخصها است که در طول زمان از دادههای مکانی جمع شده با استفاده از منابع رسمی حاصل میشود (مانند سطح درآمد خانوار، میزان جرم و جنایت، میزان آلودگی، هزینههای مسکن) و بعد ذهنی شامل مدل سازی روابط بین ویژگیهای محیط شهری و معیارهای ارزیابی ذهنی مردم از حوزههای QOL، از جمله رضایت آنها از پدیدههای خاص و از زندگی به عنوان یک کل است (Marans, 2012: 12)
مرور تعاریف و دیدگاههای کیفیت زندگی حاکی از آن است که آنها عوامل، فرایندها و بازیگران فضایی که بر کیفیت زندگی تاثیر میگذارند و سبب پیچیدگی برنامهریزی کیفیت زندگی به ویژه در شهرها میشوند را مد نظر قرار ندادهاند. بدین مفهوم که دخیل بودن عوامل و فرایندهای مختلف در مقوله کیفیت زندگی به ویژه در شهرها، سبب ظهور و پیشامدهای غیر قابل پیشبینی و غیر خطی میشود که میتواند کیفیت زندگی شهری را متاثر سازد و برنامهریزی آن را با نوعی عدم قطعیت روبرو سازد. این در حالیست که ویژگیهای پیچیدگی چون عدم قطعیت، رشد غیر خطی، ظهور و... در نظریهها و رویکردهای پیشین کیفیت زندگی، مانند رویکرد توسعه پایدار، مد نظر قرار نگرفتهاند. بنابراین در مطالعه کیفیت زندگی نیازمند نظریهای هستیم که بتواند ویژگیهای مذکور را شمولیت بخشد و آن نظریه پیچیدگی است. بر این اساس این پژوهش دو هدف را دنبال میکند: نخست، بررسی چگونگی کیفیت زندگی شهری در ناحیه ۲ شهرداری منطقه ۱۳ تهران بر اساس ابعاد متنوع ذهنی و عینی و دوم، بررسی و تحلیل عوامل تاثیرگذار بر کیفیت زندگی در این محدوه از نگاه پیچیدگی.
پیشینه تحقیق
چارچوب نظری این پژوهش مبتنی بر نظریه پیچیدگی است؛ چرا که این نظریه، شهر را به عنوان سیستم پیچیده مینگرد (Bibri, 2019: 279). ظهور نظریه پیچیدگی باعث ظهور سیستمهای پیچیده شد که با سیستمهای قبلی خود (سیستمهای عقلانی و ارتباطی) در عاملهایی مانند «زمان»، «غیر خطی بودن» و «وضعیت بیرون از تعادل» تفاوت دارند (شورچه، ۱۳۹۳: ۲۳). در واقع نظریه پیچیدگی به مطالعه سیستمهای پیچیدهای میپردازد که دارای ویژگیهایی چون، خود سازماندهی، غیر خطی بودن، عدم قطعیت، پیشامد (ظهور) و مقیاس هستند که در سیستم ساده مشاهده نمیشود (Ani and Catalina, 2015: 61-66). نظریه پیچیدگی دامنه گستردهای از پدیدههای طبیعی، اجتماعی و اقتصادی (مانند جنگلهای بارانی، بازارها، شهرها، زبانها و اینترنت) را در بر میگیرد ((Crawford, 2016: 2 و برای توسعه نظریهها در بسیاری از زمینهها مانند علوم طبیعی، اجتماعی، گردشگری، بازاریابی.(GT Olya and Mehran, 2017: 147-158) جغرافیا، برنامهریزی محیطی، انسانی و منطقهای استفاده شده است (Manson, 2001: 405). با ظهور اندیشه پیچیدگی در سال ۱۹۸۴ در انستیتوی سانتافه در نیومکزیکو (میچل، ۲۰۰۹: ۷)، نگاه برنامهریزی شهری به شهر به نگاهی با عنوان سیستم پیچیده تغییر کرد. جین جاکوبز، الکساندر و بتی (جدول۱) از اولین کسانی بودند که شهر را به عنوان سیستم پیچیده معرفی کردند. بر این اساس برنامهریزی سیستمهای پیچیده حاصل از نظریه پیچیدگی، بر نظریه آشوب و تغییر از نظم به آشوب پیشامدی تاکید میکند. این رویکرد، طرفدار سیاست اجرای تغییرات تدریجی، همراه با ایجاد تغییرات کوچک در طول زمان است و برنامهریزی را نیازمند استراتژیهای مشارکت عمومی، خود قانونمندی و خود سیاست گذاری میداند (نصرتی، ۱۳۹۱: ۳۹). در برنامهریزی سیستم پیچیده مانند عقلانیت فنی، برنامهریز شهری خود را جدا از پویش شهری نمیبیند بلکه خود جزئی از این پویش شهری و در کنش با سایر عوامل