تعیین تاکتیک های اجرای راهبرد های تدوین نظام حکمرانی قضای اسلامی از منظر سیاستگذاری و تصمیمگیری
محورهای موضوعی : حکمرانی قضایینیما نوروزی 1 , سید صمصام الدین قوامی 2
1 - گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشکده علوم و معارف، جامعه المصطفی العالمیه و سطوح عالیه قم، حوزه علمیه قم، قم شریف، ایران
2 - مدیر بنیاد فقهی مدیریت اسلامی و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، قم، ایران
کلید واژه: فقه امامیه, سیاستگذاری قضایی, عدالت شکلی, استقلال قوهی قضاییه, شفافیت نهادی,
چکیده مقاله :
این پژوهش با هدف تبیین فقهی و ولاییِ تاکتیک هشتگانهی سیاستگذاری و تصمیمگیری قضایی در نظام اسلامی، به تحلیل تطبیقی مبانی عدالت در فقه امامیه پرداخته است. نتایج نشان میدهد که عدالت در نگاه امامیه، نه صرفاً یک حکم اخلاقی بلکه ساختاری ولایی است که هم محتوا و هم شکل دادرسی را دربرمیگیرد. بر پایهی قواعد فقهی چون نفی عسر و حرج، نفی سبیل، لاضرر، تقدیم الأهمّ على المهمّ و وجوب القضاء، هر یک از این تاکتیکها دارای وجوب شرعی و حکمت اجتماعی است. پژوهش حاضر بیان میکند که پذیرش دعاوی مشروع، استفاده از روشهای جایگزین حل اختلاف، استقلال قوهی قضاییه، سادگی و سرعت در رسیدگی، رعایت تناسب حکم با موضوع، عدالت شکلی، تناسب دقت با اهمیت پرونده و شفافیت نهادی، ارکان عدالت پایدار در نظام قضایی اسلام را تشکیل میدهند. همچنین نشان داده شده است که استثنائات ناشی از مصالح عمومی یا ضرورت محرمانگی، تنها در چارچوب نظارت ولیّ فقیه مشروعیت دارند. در نتیجه، نظام دادرسی اسلامی در فقه امامیه الگویی جامع از حکمرانی قضایی ولایی، عقلانی و پاسخگو ارائه میدهد که عدالت را در رفتار، ساختار و تصمیمات نهادینه میسازد.
This research aims to explain the juridical and leadership-based tactics of eight key policymaking and decision-making strategies in the Islamic judicial system, through a comparative analysis of the principles of justice in Shia jurisprudence. The results indicate that justice, from the Shia perspective, is not merely a moral ruling but a structural leadership principle that encompasses both the content and form of adjudication. Based on jurisprudential rules such as the denial of hardship and harm (Nafi' 'Asr wa Haraj), denial of domination (Nafi' Sabeel), Lā ḍarar (no harm), prioritizing the more important over the less important (Taqdīm al-Aham 'Ala al-Muhim), and the obligation of judgment (Wujub al-Qada), each of these tactics holds both religious obligation and social wisdom. This study demonstrates that the acceptance of legitimate claims, the use of alternative dispute resolution methods, judicial independence, simplicity and speed in adjudication, proportionality between judgment and subject, procedural justice, matching the level of scrutiny to the importance of the case, and institutional transparency, are the pillars of sustainable justice in the Islamic judicial system. It is also shown that exceptions arising from public interests or confidentiality requirements are only legitimate within the framework of the supervision of the Wilāyat al-Faqīh (Guardianship of the Jurisprudent). As a result, the Islamic judicial system in Shia jurisprudence offers a comprehensive model of judicial governance that is based on leadership, rationality, and accountability, institutionalizing justice in its actions, structure, and decisions.
قرآن کریم.
شریف رضی، سید رضی (۱۴۰۶ق). نهجالبلاغه. قم: دارالهجرة.
آبادیه حاجی، محمد و صمیمی، مسعود (۱۴۰۳). «امنیت قضایی از منظر فقه و حقوق»، فصلنامه فقه و حقوق، ۱۸(۴۹)، ۳۱–۶۲.
ابن فهد حلی، احمد بن محمد (۱۴۱۹ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: منشورات الرضی.
آمدی، عبد الواحد بن محمد تمیمی (۱۴۱۰ق). غررالحکم و دررالکلم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
بحرانی، یوسف بن احمد (۱۴۱۵ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: دارالکتب الإسلامیة.
جزایری، جعفر (۱۳۹۴). فقه و عدالت در نظام سیاسی اسلام. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حرّ عاملی، محمد بن حسن (۱۴۱۴ق). وسائلالشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة. قم: مؤسسه آلالبیت علیهمالسلام لإحیاء التراث.
حلی، محقق نجمالدین جعفر بن حسن (۱۴۱۰ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مکتبه الإمام الصادق علیهالسلام.
خمینی، روحالله (۱۳۶۳). تحریر الوسیله. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
خواجه نصیرالدین طوسی (۱۳۷۳). اخلاق ناصری. تهران: خوارزمی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (بیتا). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دارالعلم.
رهدارپور، سید مهدی و موذنزادگان، مریم (۱۳۹۷). «اصل شفافیت قانون در حقوق ایران و تطبیق با رویه اروپایی»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، ۲۳(۸۱)، ۱۹۳–۲۲۰.
شهید ثانی، زینالدین بن علی عاملی (۱۴۱۰ق). المسالک فی شرح الشرائع. قم: مؤسسه آلالبیت علیهمالسلام لإحیاء التراث.
طباطبایی، محمدحسین (۱۳۷۴ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طوسی، محمد بن حسن (۱۴۱۷ق). النهایة فی مجرد الفقه والفتاوی. قم: دارالکتب الإسلامیة.
فتحی، حسن (۱۴۰۲). «سازوکارهای تأمین امنیت قضایی در نظام سیاسی اسلام»، فصلنامه فقه و اجتهاد، ۸(۱)، ۱۰۷–۱۳۲.
فصیحی، حامد (۱۴۰۲). نظام قضایی اسلام. قم: پژوهشگاه فقه نظام.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب ۱۳۵۸ و اصلاحات ۱۳۶۸.
کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷ق). الکافی. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳ق). بحارالأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار. قم: دار إحیاء التراث العربی.
مرکز پژوهشهای قوه قضاییه (۱۴۰۱). مجموعه آییننامههای دادرسی و تشکیلات قضایی. تهران: معاونت حقوقی قوه قضاییه.
مطهری، مرتضی (۱۳۷۴). عدل الهی. تهران: صدرا.
نجفی، محمدحسن (بیتا). جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام. قم: دارالکتب الإسلامیة.
نراقی، احمد (۱۴۰۸ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. قم: مکتبه آیتالله المرعشی.
نهاد پژوهشی امام صادق علیهالسلام (۱۴۰۲). نظام قضایی امیرالمؤمنین علیهالسلام. قم: پژوهشکده علوم اسلامی و انسانی.
National Center for State Courts (2013). Principles for Judicial Administration. Williamsburg, VA.
Dye, Thomas R. (2013). Understanding Public Policy. New Jersey: Prentice Hall.
World Bank (1994). Governance and Development. Washington D.C.
References
Qur'an.
Sharif Razi, Seyyed Razi (1406 AH). Nahj al-Balagha. Qom: Dar al-Hijra.
Abadiyeh Haji, Mohammad, and Samimi, Masoud (1403 AH). "Judicial Security from the Perspective of Jurisprudence and Law," Quarterly Journal of Jurisprudence and Law, 18(49), 31-62.
Ibn Fahd Hilli, Ahmad ibn Muhammad (1419 AH). Al-Muhadhab al-Bari' fi Sharh al-Mukhtasar al-Nafi’. Qom: Manshurat al-Radi.
Amadi, Abdul Wahid ibn Muhammad Tamimi (1410 AH). Gharar al-Hikm wa Durar al-Kalim. Qom: Islamic Propagation Office.
Bahrani, Yusuf ibn Ahmad (1415 AH). Al-Hada'iq al-Nadhira fi Ahkam al-Itrah al-Tahira. Qom: Dar al-Kutub al-Islamiyya.
Jaza'iri, Ja'far (1394 AH). Jurisprudence and Justice in the Islamic Political System. Qom: Research Institute of Seminary and University.
Hurr 'Amili, Muhammad ibn Hasan (1414 AH). Wasail al-Shia Ila Tasil Masail al-Sharia. Qom: Ahl al-Bayt Institute for Reviving Heritage.
Hilli, Muhaqqiq Najm al-Din Ja'far ibn Hasan (1410 AH). Sharai' al-Islam fi Masail al-Halal wa al-Haram. Qom: Imam Sadiq Institute.
Khomeini, Ruhollah (1363 AH). Tahrir al-Wasila. Qom: Institute for the Publication of Imam Khomeini’s Works.
Khajeh Nasir al-Din Tusi (1373 AH). Akhlaq Nasiri. Tehran: Khwarizmi.
Raghib Isfahani, Husayn ibn Muhammad (n.d.). Mufradat Alfaz al-Qur’an. Beirut: Dar al-Ilm.
Rahdarpour, Seyyed Mehdi and Mowzandegan, Maryam (1397 AH). "The Principle of Legal Transparency in Iranian Law and Its Comparison with European Practices," Quarterly Journal of Public Law Studies, 23(81), 193-220.
Shaheed Thani, Zayn al-Din ibn Ali 'Amili (1410 AH). Al-Masalik fi Sharh al-Sharai’. Qom: Ahl al-Bayt Institute for Reviving Heritage.
Tabatabai, Muhammad Hussein (1374 AH). Al-Mizan fi Tafseer al-Qur’an. Qom: Islamic Publications Office.
Tusi, Muhammad ibn Hasan (1417 AH). Al-Nihaya fi Mujarrad al-Fiqh wa al-Fatwa. Qom: Dar al-Kutub al-Islamiyya.
Fathi, Hassan (1402 AH). "Mechanisms for Securing Judicial Security in the Islamic Political System," Quarterly Journal of Jurisprudence and Ijtihad, 8(1), 107-132.
Fasi’hi, Hamed (1402 AH). Islamic Judicial System. Qom: Institute for Jurisprudence and Policy Studies.
Constitution of the Islamic Republic of Iran, approved in 1979 and amended in 1989.
Kulayni, Muhammad ibn Ya'qub (1407 AH). Al-Kafi. Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyya.
Majlisi, Muhammad Baqir (1403 AH). Bihar al-Anwar al-Jami’a li-Durar Akhbar al-A’imma al-Atahaar. Qom: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.
Center for Judicial Studies of the Judiciary of the Islamic Republic of Iran (1401 AH). Collection of Procedural Rules and Judicial Structures. Tehran: Legal Deputy of the Judiciary.
Mottahari, Murtaza (1374 AH). Divine Justice. Tehran: Sadra.
Najafi, Muhammad Hassan (n.d.). Jawahir al-Kalam fi Sharh Sharai’ al-Islam. Qom: Dar al-Kutub al-Islamiyya.
Naraqi, Ahmad (1408 AH). Awade al-Ayam fi Bayan Qawa’id al-Ahkam. Qom: Ayatollah Marashi Library.
Imam Sadiq Research Institute (1402 AH). The Judicial System of Amir al-Mu’minin Ali (A.S.). Qom: Islamic and Human Sciences Research Institute.
National Center for State Courts (2013). Principles for Judicial Administration. Williamsburg, VA.
Dye, Thomas R. (2013). Understanding Public Policy. New Jersey: Prentice Hall.
World Bank (1994). Governance and Development. Washington D.C.