تعیین تاکتیک های اجرای راهبرد های تدوین نظام حکمرانی قضای اسلامی از منظر رهبری و ساختار قضایی
محورهای موضوعی : حکمرانی قضاییسید صمصام الدین قوامی 1 , نیما نوروزی 2
1 - مدیر بنیاد فقهی مدیریت اسلامی و استاد درس خارج حوزه علمیه قم، قم، ایران
2 - گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشکده علوم و معارف، جامعه المصطفی العالمیه و سطوح عالیه قم، حوزه علمیه قم، قم شریف، ایران
کلید واژه: فقه امامیه, حکمرانی قضایی, عدالت اسلامی, سیاستگذاری قضایی, نظام قضایی اسلام,
چکیده مقاله :
این پژوهش با هدف تبیین مبانی فقهی حکمرانی قضایی در اسلام و استخراج تاکتیک های آن بر پایهی فقه امامیه انجام شده است. در این راستا، هفت تاکتیک شامل: شفافیت ساختاری، شایستهسالاری در انتخاب رهبران قضایی، تمرکز بر سیاستگذاری کلان و تفویض امور اجرایی، کنترل و مدیریت منابع، انسجام نهادی، توزیع عادلانهی منابع و نیروی انسانی، و تربیت نیروی انسانی شایسته، بهعنوان ارکان عدالت پایدار تحلیل گردیدهاند. نتایج تحقیق نشان میدهد که هر یک از این اصول ریشه در قواعد معتبر فقهی چون حفظ نظام، أداء الأمانات، نفی سبیل، لاضرر، و ما لا یتمّ الواجب إلا به فهو واجب دارند و از احکام وضعی شریعت محسوب میشوند. تحلیل آیات و روایات بیانگر آن است که تحقق عدالت قضایی بدون نهادینهسازی این تاکتیکها ممکن نیست. فقه امامیه با اتکای بر ولایت، عدالت و نظم، توانایی ارائهی الگوی جامع حکمرانی قضایی اسلامی را دارد که هم بر مشروعیت دینی استوار است و هم پاسخگوی الزامات مدیریتی معاصر میباشد.
This research aims to elucidate the juridical foundations of judicial governance in Islam and extract its tactics based on Shia jurisprudence. In this regard, seven tactics have been analyzed, including: structural transparency, meritocracy in the selection of judicial leaders, focus on macro-level policymaking and delegation of executive matters, control and management of resources, institutional cohesion, equitable distribution of resources and human capital, and the training of competent human resources as the pillars of sustainable justice. The findings of the study show that each of these principles is rooted in recognized jurisprudential rules such as Hifz al-Nizam (Preserving the system), Adā' al-Amānāt (Fulfilling trusts), Nafy Sabeel (Denial of domination), Lā ḍarar (No harm), and Ma Lā Yatimm al-Wājib Illā Bihi Fahuwa Wājib (What is necessary for the completion of a duty is itself a duty), and are considered as secondary laws in Sharia. The analysis of Qur'anic verses and Hadiths indicates that the realization of judicial justice is impossible without institutionalizing these tactics. Shia jurisprudence, with reliance on Wilayah (leadership), justice, and order, has the capacity to provide a comprehensive model of Islamic judicial governance that is both rooted in religious legitimacy and responsive to contemporary managerial requirements.
قرآن کریم.
نهجالبلاغه، گردآوری سید رضی، قم: دارالهجرة، ۱۴۰۶ق.
آبادیه حاجی، محمد و صمیمی، مسعود، (۱۴۰۳)، «امنیت قضایی از منظر فقه و حقوق»، فصلنامه فقه و حقوق، ۱۸(۴۹)، ۳۱–۶۲.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم: دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۱۵ق.
جزایری، جعفر، (۱۳۹۴)، شرح فقهی بر مبانی قضا در اسلام، قم: پژوهشگاه فقه نظام.
حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائلالشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آلالبیت علیهمالسلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
خمینی، روحالله، تحریر الوسیله، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۶۳.
خواجه نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، تهران: خوارزمی، ۱۳۷۳.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دارالعلم، بیتا.
رهدارپور، سید مهدی و موذنزادگان، مریم، (۱۳۹۷)، «اصل شفافیت قانون در حقوق ایران و تطبیق با رویه اروپایی»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، ۲۳(۸۱)، ۱۹۳–۲۲۰.
شریف رضی، سید رضی، نهجالبلاغه، قم: دارالهجرة، ۱۴۰۶ق.
شهید ثانی، زینالدین بن علی عاملی، المسالک فی شرح الشرائع، قم: مؤسسه آلالبیت علیهمالسلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق.
طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه والفتاوی، قم: دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۱۷ق.
علامه طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۴ق.
فتحی، حسن، (۱۴۰۲)، «سازوکارهای تأمین امنیت قضایی در نظام سیاسی اسلام»، فصلنامه فقه و اجتهاد، ۸(۱)، ۱۰۷–۱۳۲.
فصیحی، حامد، (۱۴۰۲)، نظام قضایی اسلام، قم: مؤسسه آموزشی امام صادق علیهالسلام.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، قم: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
محقق حلی، نجمالدین جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مکتبه الإمام الصادق علیهالسلام، ۱۴۱۰ق.
مطهری، مرتضی، (۱۳۷۴)، عدل الهی، تهران: صدرا.
نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، قم: دارالکتب الإسلامیة، بیتا.
نراقی، احمد، عوائد الأیام، قم: مکتبه آیتالله المرعشی، ۱۴۰۸ق.
نهاد پژوهشی امام صادق (ع)، (۱۴۰۲)، نظام قضایی امیرالمؤمنین علیهالسلام، قم: پژوهشکده علوم اسلامی و انسانی.
Dye, Thomas R., Understanding Public Policy, New Jersey: Prentice Hall, 2013.
NCSC (National Center for State Courts), Principles for Judicial Administration, Williamsburg, VA, 2013.
World Bank, Governance and Development, Washington D.C., 1994.
References
The Holy Qur’an.
Nahj al-Balagha, compiled by al-Sharif al-Radi. Qom: Dar al-Hijra, 1986 CE (1406 AH).
Abadieh-Haji, M., & Samimi, M. (2024). “Judicial Security from the Perspective of Islamic Jurisprudence and Law.” Fiqh and Law Quarterly, 18(49), 31–62.
Bahrani, Yusuf b. Ahmad. Al-Hada’iq al-Nadira fi Ahkam al-‘Itrah al-Tahira. Qom: Dar al-Kutub al-Islamiyyah, 1994 CE (1415 AH).
Jazayeri, J. (2015). A Jurisprudential Commentary on the Foundations of Adjudication in Islam. Qom: Research Institute of the Juridical System.
Hurr al-‘Amili, Muhammad b. al-Hasan. Wasā’il al-Shī‘a ilā Taḥṣīl Masā’il al-Sharī‘a. Qom: Al al-Bayt Institute for the Revival of Heritage, 1993 CE (1414 AH).
Khomeini, Ruhollah. Tahrir al-Wasilah. Qom: Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini’s Works, 1984 (1363 SH).
Khajeh Nasir al-Din Tusi. Akhlaq-i Nasiri. Tehran: Kharazmi Publishing, 1994 (1373 SH).
Raghib al-Isfahani, al-Husayn b. Muhammad. Mufradāt Alfāẓ al-Qur’ān. Beirut: Dar al-‘Ilm, n.d.
Rahdarpoor, S. M., & Moazenzadegan, M. (2018). “The Principle of Transparency of Law in Iranian Legal System in Comparison with European Practice.” Public Law Studies Quarterly, 23(81), 193–220.
Sharif al-Radi, al-Sharif al-Radi. Nahj al-Balagha. Qom: Dar al-Hijra, 1986 CE (1406 AH).
(Repeated entry merged with the earlier citation as standard practice)
Shahid Thani (Zayn al-Din al-‘Amili). Al-Masālik fī Sharḥ al-Sharā’i‘. Qom: Al al-Bayt Institute for the Revival of Heritage, 1989 CE (1410 AH).
Al-Saduq (Muhammad b. ‘Ali). Man Lā Yaḥḍuruhu al-Faqīh. Qom: Society of Seminary Teachers, 1983 CE (1404 AH).
Al-Tusi (Muhammad b. al-Hasan). Al-Nihāyah fī Mujarrad al-Fiqh wa al-Fatāwā. Qom: Dar al-Kutub al-Islamiyyah, 1996 CE (1417 AH).
Tabataba’i, Muhammad Husayn. Al-Mīzān fī Tafsīr al-Qur’ān. Qom: Islamic Publications Office, 1995 CE (1374 SH).
Fathi, H. (2023). “Mechanisms for Securing Judicial Safety in the Islamic Political System.” Fiqh and Ijtihad Quarterly, 8(1), 107–132.
Fasihi, H. (2023). The Islamic Judicial System. Qom: Imam Sadiq (a) Educational Institute.
Al-Kulayni (Muhammad b. Ya‘qub). Al-Kāfī. Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyyah, 1986 CE (1407 AH).
Al-Majlisi, Muhammad Baqir. Biḥār al-Anwār. Qom: Dar Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī, 1983 CE (1403 AH).
Muhaqqiq al-Hilli (Najm al-Din Ja‘far b. al-Hasan). Sharā’i‘ al-Islām fī Masā’il al-Ḥalāl wa al-Ḥarām. Qom: Imam al-Sadiq (a) Library, 1989 CE (1410 AH).
Motahhari, M. (1995). Divine Justice (Adl-e Elahi). Tehran: Sadra Publishing.
Najafi, Muhammad Hasan. Jawāhir al-Kalām fī Sharḥ Sharā’i‘ al-Islām. Qom: Dar al-Kutub al-Islamiyyah, n.d.
Naraqi, Ahmad. ‘Awā’id al-Ayyām. Qom: Ayatollah Mar‘ashi Library, 1988 CE (1408 AH).
Imam Sadiq (a) Research Institute. (2023). The Judicial System of Imam Ali (a). Qom: Islamic and Human Sciences Research Center.
Dye, T. R. (2013). Understanding Public Policy. New Jersey: Prentice Hall.
National Center for State Courts (NCSC). (2013). Principles for Judicial Administration. Williamsburg, VA.
World Bank. (1994). Governance and Development. Washington, D.C.