قواعد عام بازار معاملات از منظر حقوق و فقه حاکم بر آن
الموضوعات : Private lawنیما نوروزی 1 , امیرحسین شعاع 2 , عرفان موسی زاده 3
1 - گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشکده علوم و معارف، جامعه المصطفی العالمیه و سطوح عالیه قم، حوزه علمیه قم، قم شریف، ایران
2 - کارآموز قضایی، مرکز آموزش قوه قضاییه، جمهوری اسلامی، ایران
3 - کارشناسی ارشد علوم قضایی، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: قاعده فقهی, بازار معاملات, عدالت اقتصادی, اسراف, اضطرار, آزادی و عدم اکراه, عدم انحصار, تعاون, حق اولویت.,
ملخص المقالة :
قواعد فقهی از ابزارهای اساسی برای تحلیل و تبیین مکتب اقتصادی اسلام به شمار میروند و نقش مهمی در تنظیم بازار معاملات دارند. این مقاله به بررسی قواعد فقهی مرتبط با معاملات اقتصادی، نحوه اجرای آنها و آثار آنها بر بازار پرداخته است. در کنار قواعد سنتی مانند اتلاف، ایتمان، احسان، الموسون عند شروطهم و عسر و حرج، برخی قواعد جدید نیز مورد توجه قرار گرفتهاند که میتوانند بازار معاملات را به صورت اخلاقمحور و عادلانه هدایت کنند. قواعدی مانند اسراف، اضطرار، آزادی و عدم اکراه، عدم انحصار، تعاون، حق اولویت و حجیت اقدامات مسلمانان، به عنوان اصول حاکم بر معاملات اقتصادی بررسی شدهاند. این قواعد علاوه بر تنظیم روابط بین فعالان بازار، به ایجاد شفافیت، عدالت و جلوگیری از زیان و انحصار در معاملات کمک میکنند. بررسی این قواعد نشان میدهد که قواعد فقهی نه تنها چارچوب قانونی و اخلاقی برای معاملات فراهم میآورند، بلکه ظرفیت کشف قواعد نوین اقتصادی را نیز دارند و میتوانند به تنظیم بازارهای مدرن و ارتقای فعالیت اقتصادی بر پایه اصول شرعی کمک کنند. نتایج مطالعه نشان میدهد ادغام قواعد فقهی با سیاستگذاری اقتصادی، راهکاری موثر برای تحقق عدالت و شفافیت در بازار معاملات اسلامی است.
اراکی، محمدعلی. (1368). کتاب البيع. قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن برّاج، علی بن حسین. (1411 ق). الشرح المسمى. قم: ناشر.
ابن ادریس، احمد بن یحیی. (1410 ق). الفقه الاسلامی. قم: ناشر.
اردبیلی، محمد بن علی. (بیتا). تفسیر. تهران: ناشر.
ایروانی، علی. (1919). کاربرد قواعد فقهی در اقتصاد از منظر قرآن. تهران: ناشر.
آل كاشف الغطاء، محمد الحسين. (بیتا). تحرير المجله. طهران و قم: مكتبة النجاح و مكتبة الفیروز آبادی.
صدر، محمد باقر، اقتصادنا. (۱۴۰۸ق). بيروت: دار التعارف للمطبوعات.
بجنوردی، سید محمد حسن. (۱۴۱۹ق). القواعد الفقهية (تحقيق: مهدى المهريزي، محمد حسین الدرايتي). قم: نشر الهادی.
خامنهای، سید محمد. (۱۳۷۱ش). اقتضاء حقوق تقسیم اراضی دولتی. تهران: سازمان انتشارات کیهان.
حر عاملی، محمد بن الحسن. (۱۴۰۳ق). وسائل الشيعه (الطبعة السادسه). تهران: المكتبة الاسلامية.
حسینی مراغی، میر عبد الفتاح. (۱۴۱۸ق). العناوين. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
حلی، محمد بن حسین. (1412 ق). الفتح الربانی فی شرح المنهاج. قم: انتشارات علمی.
خزایی، محمدرضا. (1377). عرضه نیروی کار بر مبنای اصول حاکم بر بازار کار اسلامی [پایاننامه]. قم: دانشگاه مفید.
رضایی، مجید. (۱۳۸۳ش). کار اقتصادی در پرتو بینش و ارزشهای اسلامی. اقتصاد اسلامی، ش ۱۳. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
رضی، ابو الحسن الشريف. (۱۳۹۵ق). نهج البلاغه (تحقيق: صبحى الصالح). قم: انتشارات هجرت.
رحمانی، محمد. (۱۳۸۱ش). حکم اسراف از نگاه ملا احمد نراقی. در مجموعه مقالات کنگره فاضلين نراقی (ج ۱). قم: دبیرخانه کنگره فاضلين نراقی.
رنتانی، محسن. (۱۳۸۲ش). نقش دولت در اصلاحات نهادی از طریق قانونگذاری، مجلس و پژوهش، سال ۱۰، ش ۳۹.
صدر، سید کاظم. (۱۳۶۲ش). احتکار از دیدگاه فقه و اقتصاد. قم: انتشارات ۲۲ بهمن.
صدر، سید محمد باقر. (۱۴۲۱ق). الاسلام يقود الحياة. قم: مركز الأبحاث والدراسات التخصصية للشهيد الصدر.
سید مرتضی، علم الهدی. (بیتا). الانتصار فی الاصول و الفقه. قم: ناشر.
شیخلی، صباح ابراهیم. (۱۳۶۲ش). اصناف در عصر عباسی هادی عالم زاده. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شریعتی، روحالله. (1382). مالیاتهای حکومتی: مشروعیت یا عدم مشروعیت؟ ش 35. قم: دانشگاه مفید.
طباطبائی یزدی، سید محمد كاظم. (۱۴۲۰ق). العروة الوثقى (ج ۴ و ۵). قم: مؤسسة النشر الإسلامي.
طبرسی، محمد بن جریر. (1401 ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. قم: انتشارات اسلامی.
طوسی، محمد بن حسن. (1417 ق). التهذیب. قم: انتشارات اسلامی.
طوسی، محمد بن حسن. (1417 ق). الاستبصار. قم: انتشارات اسلامی.
فاضل لنکرانی، محمد. (۱۴۱۶ق). القواعد الفقهيه (ج ۱). قم: بیتا.
فاضل هندی، سید احمد. (1401 ق). الموسوعة الفقهیه. قم: ناشر.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1420 ق). تفسیر کبیر (مفاتیح الغیب). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
فاضلين نراقی. (۱۳۸۱ش). قاعده الاسرف و لا اسراف في الاسلام. قم: دبیرخانه کنگره فاضلین نراقی، ج ۱.
فرشی، محمد بن محمد بن احمد. (۱۹۳۷م). معالم القربة في أحكام الحسبه (تصحيح: روبن لیوی). کمبریج: دارالفنون.
محقق داماد، سید مصطفی. (۱۳۷۸ش). قواعد فقه: بخش مدنی (ج ۱). تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محقق داماد، سید مصطفی. (۱۳۷۴ش). قواعد فقه: بخش مدنی (ج ۲). تهران: سمت.
مکارم الشيرازی، ناصر. (۱۴۱۱ق). المواعِد المَهيد (ج ۲). قم: مدرسة الامام أمير المؤمنين.
مجلسي، محمد باقر. (۱۴۰۳ق). بحار الانوار. بيروت: دار احياء التراث العربي.
محقق حلی، محمد بن حسین. (1409 ق). المکاسب و البیع. قم: ناشر.
محمود آلوسی، عبد الرحمن. (1411 ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بغداد: ناشر.
مکارم شیرازی، ناصر. (1979). تفسیر نمونه. قم: انتشارات اسلامیه.
منتظری، حسینعلی. (۱۴۰۸ق). دراسات في ولاية الفقيه وفقه الدولة الاسلاميه. قم: المركز العالمي للدراسات الاسلامية.
موسوی خمینی، سیدروح الله. (۱۳۷۹ش). تحرير الوسيله. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
موسویان، سید عباس. (۱۳۷۶ش). پس انداز و سرمایه گذاری در اقتصاد اسلامی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
محمدی، ابوالحسن. (۱۳۷۳ش). قواعد فقه. تهران: مؤسسه نشر یلدا.
مطهری، مرتضی. (۱۳۶۸ش). نظری به نظام اقتصادی اسلام.
نجفی، محمد حسن. (۱۳۶۵ش). جواهر الكلام في شرح شرایع الاسلام. تهران: دار الکتب الاسلامیه هشتم.
نجفی، سید محسن. (1420 ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. قم: ناشر.
References
Akhūndī, Mahmood. (1997 / 1376 SH). Kitāb al-Bayʿ. Qom: Ismā‘īliyyān Publishing.
Ibn Barrāj, ‘Alī b. Ḥusayn. (1411 AH). Al-Sharḥ al-Musammā. Qom: Publisher.
Ibn Idrīs, Aḥmad b. Yaḥyā. (1410 AH). Al-Fiqh al-Islāmī. Qom: Publisher.
Ardebīlī, Muḥammad b. ‘Alī. (n.d.). Tafsīr. Tehran: Publisher.
Iravānī, ‘Alī. (1919). Application of Jurisprudential Rules in Economics from the Perspective of the Qur’an. Tehran: Publisher.
Āl Kashif al-Ghattā’, Muḥammad al-Ḥusayn. (n.d.). Taḥrīr al-Majallah. Tehran & Qom: Maktabat al-Najāḥ & Maktabah al-Fīrūzābādī.
Ṣadr, Muḥammad Bāqir. (1408 AH). Iqtisādunā. Beirut: Dār al-Ta‘āruf li-l-Maṭbū‘āt.
Bejnūrdī, Sayyid Muḥammad Ḥasan. (1419 AH). Al-Qawā‘id al-Fiqhiyyah (ed. Mahdī al-Mahrīzī, Muḥammad Ḥusayn al-Dirāyatī). Qom: al-Hādī Publishing.
Khameneī, Sayyid Muḥammad. (1992 / 1371 SH). The Necessity of Dividing State Lands’ Rights. Tehran: Kāyān Publishing Organization.
Ḥurr al-‘Āmilī, Muḥammad b. al-Ḥasan. (1403 AH). Wasā’il al-Shī‘a (6th ed.). Tehran: al-Maktabah al-Islāmiyyah.
Ḥusaynī Marāghī, Mīr ‘Abd al-Fatāḥ. (1418 AH). Al-‘Anwān. Qom: Islamic Publishing Institute.
Ḥalī, Muḥammad b. Ḥusayn. (1412 AH). Al-Fatḥ al-Rabbānī fī Sharḥ al-Minhāj. Qom: Scientific Publications.
Khazā’ī, Muḥammad-Rezā. (1998 / 1377 SH). Labor Market Principles in Islamic Economic Law (Master’s Thesis). Qom: Mufīd University.
Rezaei, Majid. (2004 / 1383 SH). Economic Work in the Light of Islamic Thought and Values. Islamic Economy Journal, No. 13. Qom: Research Institute for Islamic Culture and Thought.
Rāzī, Abū al-Ḥasan al-Sharīf. (1995 / 1395 AH). Nahj al-Balāgha (ed. Ṣubḥī al-Ṣāliḥ). Qom: Hijrat Publications.
Rahmānī, Muḥammad. (2002 / 1381 SH). “The Ruling on Extravagance from the Perspective of Mullā Aḥmad Narāqī.” In Collection of Articles for the Congress of the Fāżilīn of Narāqī (Vol. 1). Qom: Secretariat of the Congress of the Fāżilīn of Narāqī.
Rentānī, Muḥsin. (2003 / 1382 SH). “The Role of the State in Institutional Reforms through Legislation, Parliament, and Research.” Journal of Political Science, 10(39).
Ṣadr, Sayyid Kāẓim. (1983 / 1362 SH). Iḥtikār from the Perspective of Fiqh and Economics. Qom: 22 Bahman Publishing.
Ṣadr, Sayyid Muḥammad Bāqir. (1421 AH). Al-Islām Yaqūd al-Ḥayāh. Qom: Research and Specialized Studies Center for Shahīd al-Ṣadr.
Sayyid Mortazā ‘Ilm al-Hudā. (n.d.). Al-Intiṣār fī al-Uṣūl wa al-Fiqh. Qom: Publisher.
Shaykhī, Ṣabāḥ Ibrāhīm. (1983 / 1362 SH). Ṣanīf fī ‘Asr al-‘Abbāsī: Hādi-‘Ālam Zādah. Tehran: University Press.
Sharī‘atī, Rūḥollah. (2003 / 1382 SH). Government Taxation: Legitimacy or Illegitimacy? No. 35. Qom: Mufīd University.
Ṭabāṭabā’ī Yazdī, Sayyid Muḥammad Kāẓim. (1420 AH). Al-‘Urwah al-Wuthqā (Vols. 4 & 5). Qom: Islamic Publishing Institute.
Ṭabarsī, Muḥammad b. Jarīr. (1401 AH). Majma‘ al-Bayān fī Tafsīr al-Qur’ān. Qom: Islamic Publications.
Ṭūsī, Muḥammad b. al-Ḥasan (Shaykh Ṭūsī). (1417 AH). Al-Tahdhīb. Qom: Islamic Publishing.
Ṭūsī, Muḥammad b. al-Ḥasan (Shaykh Ṭūsī). (1417 AH). Al-Istibsār. Qom: Islamic Publishing.
Fāżil Lankarānī, Muḥammad. (1416 AH). Al-Qawā‘id al-Fiqhiyyah (Vol. 1). Qom: n.d.
Fāżil Hindī, Sayyid Aḥmad. (1401 AH). Al-Mawṣū‘ah al-Fiqhīyah. Qom: Publisher.
Fakhr al-Rāzī, Muḥammad b. ‘Umar. (1420 AH). Al-Tafsīr al-Kabīr (Mafātīḥ al-Ghayb). Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmiyyah.
Fāżilīn Narāqī. (2002 / 1381 SH). Qā‘idah al-Isrāf wa Lā Isrāf fī al-Islām. Qom: Secretariat of the Fāżilīn Narāqī Congress, Vol. 1.
Farshī, Muḥammad b. Muḥammad b. Aḥmad. (1937). Ma‘ālim al-Qurbah fī Aḥkām al-Ḥisbah (ed. Rubin Levy). Cambridge: Dār al-Funūn.
Muḥaqqiq Damād, Sayyid Muṣṭafā. (1999 / 1378 SH). Fiqh Rules: Civil Section (Vol. 1). Tehran: Islamic Sciences Publishing Center.
Muḥaqqiq Damād, Sayyid Muṣṭafā. (1995 / 1374 SH). Fiqh Rules: Civil Section (Vol. 2). Tehran: SAMT Publishing.
Makārim Shīrāzī, Nāṣir. (1411 AH). Al-Maw‘id al-Mahīd (Vol. 2). Qom: Madrasah al-Imām Amīr al-Mu’minīn.
Majlisī, Muḥammad Bāqir. (1403 AH). Biḥār al-Anwār. Beirut: Dār Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī.
Muḥaqqiq al-Ḥillī, Muḥammad b. Ḥusayn. (1409 AH). Al-Makāsib wa al-Bay‘. Qom: Publisher.
Māḥmūd al-‘Ālūsī, ‘Abd al-Raḥmān. (1411 AH). Rūḥ al-Ma‘ānī fī Tafsīr al-Qur’ān al-‘Azīm wa al-Sab‘ al-Mathānī. Baghdad: Publisher.
Makārim Shīrāzī, Nāṣir. (1979). Tafsīr al-Namūnah. Qom: Islamic Publications.
Muntaẓarī, Ḥusayn-‘Alī. (1428 AH). Diraāsāt fī Wilāyat al-Faqīh wa Fiqh al-Dawlah al-Islāmīyah. Qom: World Center for Islamic Studies.
Mūsawī Khomeinī, Sayyid Rūḥollah. (2000 / 1379 SH). Taḥrīr al-Wasīlah. Qom: Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini’s Works.
Mūsawīān, Sayyid ʿAbbās. (1997 / 1376 SH). Savings and Investment in Islamic Economics. Tehran: Research Institute for Islamic Culture and Thought.
Muhammadī, Abū al-Ḥasan. (1994 / 1373 SH). Fiqh Rules. Tehran: Yaldā Publishing Institute.
Motahhari, Murtazā. (1989 / 1368 SH). An Inquiry into the Islamic Economic System. Tehran: Sadra Publishing.
Najafī, Muḥammad Ḥasan. (1986 / 1365 SH). Jawāhir al-Kalām fī Sharḥ Sharā’i‘ al-Islām (Vol. 31, 8th ed.). Tehran: Dār al-Kutub al-Islāmiyyah.
Najafī, Sayyid Muḥammad Ḥasan. (1420 AH). Jawāhir al-Kalām fī Sharḥ Sharā’i‘ al-Islām. Qom: Publisher.